Bourgondische Kreits

De Bourgondische Kreits (Duits: Burgundischer Kreis, d.w.z. 'Bourgondische Kring') was een van de tien kreitsen binnen het Heilige Roomse Rijk, te weten degene die vanaf 1512 de gewesten van de Habsburgse Nederlanden en de Franche-Comté omvatte. De eerste indeling in Kreitsen dateerde van 1500. In 1512 werd de Bourgondische Kreits afgesplitst van de Nederrijns-Westfaalse Kreits. De kreits omvatte alle landen ten westen van Utrecht en Gelre en ten westen en ten zuiden van de Maas. In 1549 werden de Habsburgse gebieden binnen de Kreits door een Pragmatieke Sanctie een door de Habsburgse dynastie bezeten dynastieke eenheid die door latere historici de Zeventien Nederlanden werd genoemd.

De Bourgondische Kreits binnen het Heilige Roomse Rijk. Na de Transactie van Augsburg in 1555.

Staatkundige geschiedenis van de Nederlanden
Noordelijke Nederlanden	Zuidelijke Nederlanden	Heilige Roomse Rijk & Duitse Bond
Gouwen van Midden-Francië	Gouwen van Midden-Francië	Gouwen van Oost-Francië
Gelre Utrecht Friesland Groningen Ommelanden Holland Zeeland	Vlaanderen Brabant Henegouwen (e.a.)	Luik Loon Stavelot-Malmedy Ravenstein Horn Thorn Bouillon Gronsveld (e.a.)
	1384 Bourgondische Nederlanden
1482 Habsburgse Nederlanden
1543 Zeventien Provinciën (vanaf 1566 in opstand)
1588 Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden	1585 Spaanse Nederlanden
	1713 Oostenrijkse Nederlanden
1795 Bataafse Republiek	1794 Eerste Franse Republiek
1806 Koninkrijk Holland
1810	1804
Eerste Franse Keizerrijk
1813 Vorstendom der Nederlanden	1814 Generaal- gouvernementen
1815 Verenigd Koninkrijk der Nederlanden		1815 Groot­hertogdom Luxemburg 1839 Hertogdom Limburg
1830 (1866) Koninkrijk der Nederlanden	1830 Koninkrijk België	1848 & 1867 Groot­hertogdom Luxemburg

De Lage Landen in de Bourgondische en Westfaalse Kreitsen in 1560.

Geschiedenis

Door een combinatie van huwelijkspolitiek en veroveringen werden de Lage Landen in de loop van de 15e en 16e eeuw verenigd door de Bourgondiërs, die hierin aansluitend werden opgevolgd door de Habsburgers. De Habsburgers hadden alleen werkelijke macht in hun eigen Oostenrijkse gebieden, ze hadden daar de zogenaamde Hausmacht. Het huis Habsburg leverde dan wel regelmatig de keizer van het Heilige Roomse Rijk, maar in het vrij losse statenverband van het Rijk waren de individuele heersers van de deelstaten vaak de echte machthebbers.

In de Nederlanden echter deelde de keizer wel degelijk de lakens uit. Door het huwelijk van keizer Maximiliaan I met Maria van Bourgondië waren de lage landen overgenomen als persoonlijke 'erfenis' van het voorgaande Bourgondische huis, en daar regeerde de Roomse keizer keizer Karel V tegelijk ook als hertog van Brabant, graaf van Vlaanderen, heer van Mechelen, enzovoorts. Toen in 1543 in het Traktaat van Venlo het hertogdom Gelre aan zijn bezittingen werd toegevoegd, ontstond uiteindelijk een min of meer aaneengesloten gebied.

De administratieve vereniging van dit conglomeraat kwam er in 1548 met de Transactie van Augsburg waarmee de Zeventien Provinciën voor het grootste deel werden losgemaakt uit het Rooms-Duitse rijksverband. De banden met het Heilige Roomse Rijk werden drastisch beperkt. De Staten-Generaal van de Nederlanden waren niet langer onderhorig aan de Rijksdag, hoewel er nog wel een jaargeld aan de keizer betaald werd. Dit was een politiek succes voor Maria van Hongarije, die zich als landvoogd van de Nederlanden had verzet tegen de Rijksbond van loyale staten die haar broer keizer Karel V had willen stichten. Een jaar later slaagde Karel er in, de erfopvolging voor deze kreits te regelen. Dit werd bezegeld in de Pragmatieke Sanctie (1549), die bepaalde dat de Bourgondische Kreits vanaf dan als dynastieke eenheid zou verder bestaan.

Het prinsbisdom Luik, het hertogdom Bouillon, het graafschap Horn, de rijksabdijen Stavelot-Malmedy en Thorn, het sticht Kamerijk met de stadsgemeente Kamerijk, Ameland, het land van Cuyk, Bommel, Ravenstein en de Vijfherenlanden behoorden sinds 1500 tot de Nederrijns-Westfaalse Kreits, en bleven vooralsnog volop Rooms-Duits.

De Bourgondische Kreits onderging evenwel een drastische verandering bij de onafhankelijkheid van de Republiek der Verenigde Nederlanden in 1581. Hoewel de nieuwe staat al snel erkend werd door o.a. Frankrijk en Engeland zou het tot 1648, met de Vrede van Münster, duren voordat ook de Spaanse en Oostenrijkse Habsburgers tot erkenning overgingen. Vanaf 1648 werd erkend dat de Republiek geen deel meer uitmaakte van de Bourgondische Kreits, die daarmee goeddeels zijn betekenis verloor. In 1678 ging de Franche-Comté van Spaanse in Franse handen over, waarna het aan de Habsburgers resterende gedeelte werd aangeduid als de Spaanse en later de Oostenrijkse Nederlanden. Door de inlijving in 1797 van de linker Rijnoever bij de Franse Republiek verdween de Bourgondische Kreits.

Tot de kreits behorende landen

naam	toetreding	uittreding	opmerking
Neder-Lotharingen			titel verbonden met hertogdom Brabant
Hertogdom Brabant	1512	1648, 1797	Staats-Brabant en Spaans-Brabant
Hertogdom Limburg	1548	1797
Hertogdom Luxemburg	1548	1797
Hertogdom Gelre	1548	1648, 1713	Opper-Gelre blijft deel tot de vrede van Utrecht
Graafschap Vlaanderen	1512	1797
Graafschap Artesië	1512	1678	Vrede van Nijmegen
Vrijgraafschap Franche-Comté	1512	1678	Vrede van Nijmegen
Graafschap Henegouwen	1512	1797
Graafschap Holland	1512	1648
Graafschap Zeeland	1512	1648
Graafschap Namen	1512	1797
Graafschap Zutphen	1548	1648
Markgraafschap Antwerpen	1512	1797	deel van Brabant
Heerlijkheid Friesland	1548	1648
Heerlijkheid Utrecht	1548	1648
Heerlijkheid Overijssel	1548	1648	inclusief Drenthe (landschap)
Heerlijkheid Groningen	1548	1648
Heerlijkheid Valkenburg	1548	1648, 1797	Staats en Spaans Valkenburg
Heerlijkheid Daelhem	1548	1648, 1797	Staats en Spaans Daelhem
Land van 's-Hertogenrade	1512	1648, 1797	Staats en Spaans 's-Hertogenrade
Heerlijkheid Salins			titel verbonden met Franche-Comté
Heerlijkheid Mechelen	1512	1797
Maastricht	1548	1648	condominium Luik en Brabant
Markiezaat Bergen op Zoom	1512	1648	deel van Brabant
Walhain-Saint-Paul	1512	1797	deel van Brabant
Baronie Breda	1512	1648	deel van Brabant
Sombreffe	1512	1797	deel van Brabant
Rodemachern	1548	1797	deel van Luxemburg
Neuerburg	1548	1797	deel van Luxemburg
Manderscheid	1548	1797	deel van Luxemburg
Kronenburg	1548	1797	deel van Luxemburg
Abdij van Echternach	1548	1797	deel van Luxemburg
Batenburg	1548	1648	deel van Gelre
Bergh	1548	1648	deel van Gelre
Bronkhorst	1548	1648	deel van Gelre
Bylandt	1548	1648	deel van Gelre
Graafschap Culemborg	1548	1648	omstreden tussen Holland en Gelre
Egmond	1512	1648	deel van Holland
Heerlijkheid Jever	1531	1575	als leen van Keizer Karel V
Baronie IJsselstein	1512	1648	deel van Holland

Literatuur

P.L Nève, Het Rijkskamergerecht en de Nederlanden, Assen (1972)

Zie ook

• Zeventien Provinciën

Kreitsen binnen het Heilige Roomse Rijk

Beierse Kreits · Bourgondische Kreits · Boven-Rijnse Kreits · Frankische Kreits · Keur-Rijnse Kreits · Nedersaksische Kreits · Oostenrijkse Kreits · Oppersaksische Kreits · Westfaalse Kreits · Zwabische Kreits

Landen binnen de Bourgondische Kreits van het Heilige Roomse Rijk

sinds 1512:	Antwerpen · ArtesiëFG · BrabantRD · Franche-ComtéFG · HenegouwenFD · HollandRG · Limburg-OvermaasRD · LuxemburgFD · Mechelen · Namen · VlaanderenFD RD · ZeelandRG
1512–1548:	FrieslandRG · DoornikFD
sinds 1548:	GelreRD · GroningenRG · JeverV · OverijsselRG (incl. LingenV) · UtrechtRG · ZutphenRG

^{FG FD)} Geheel of deels verloren aan Frankrijk 1659–1713; ^{RG RD)} Geheel of deels verloren aan de Republiek 1581–1715; ^V) Door vererving bij een andere kreits