किपु
From Wikipedia, the free encyclopedia
किपु (वा खिपु) छगू प्रकारया सूचं स्वथेगु ज्याभः ख। थ्व ज्याभः सुका वा खिपः छ्यला दयेकि। थ्व ज्याभः ऐतिहासिक रुपं एन्दियन दक्षिण अमेरिकाया थीथी तजिलजिइ जूगु खनेदु।[1]
किपु साधारण कथं कपाय् वा उनया का छ्येला दयेकिगु या। इङ्कातेसं किपुया प्रयोग सूचं मुंकेत,अभिलेख तयेत, कर निरिक्षण, मनूल्याया ल्याखँ मुंकेत, पात्रोया निंतिं, व सैन्य संगठनय् याःगु खनेदु।[2] थ्व ज्याभःया सुकाय् थीथी ल्या व अन्य सूचंयात थीथी गथिं दयेका स्वथनी। थ्व ज्याभलय् स्वथंगु ल्याखँ आपालं १०गू ल्याया ल्याखँ व्यवस्थाय् आधारित दु। छता किपुय् छुं गथिं निसें कया द्वलंद्व गथिं तक लूगु दु।[3] किपुया संरचनायात "स्ट्रिंग मप्स" लिसे तुलना यानातःगु दु।[4] पुरातात्विक अवशेषं किपु चिनेत भिंकः चानाःतःगु बुट्टा दूगु बल्लाःगु सिंया आधार लुइकूगु दु । [5] थन्याःगु आधार सिं वर्तमानया ईलय् म्हो मात्राय् जकः ल्यंगु दु।
किपु धका म्हसीकेछिंगु वस्तु पुरातात्विक दसुय् न्हापांगु सहस्राव्दी इसं निसें खनेदु। [6] किपु जुइफूगु वस्तु धाःसा थ्व स्वया यक्व न्ह्यःया ईलय् नापं खनेदु।[7] किपुं कालान्तरय् कुस्कोया राजतन्त्रय् १३-१५गू शताब्दी ईस्वी तकया प्रशासनय् महत्त्वपूर्ण भूमिका म्हितल। नापं लिपाय इङ्का साम्राज्यय् १४३८ निसें १५३३ तक किपुया छ्यला व्यापक जूगु खनेदु। थ्व कथं एन्देज पर्वः झ्वलय् बुयावःगु लहनाय् थ्व ज्याभः करिब ११०० निसें १५३२ तक प्रयोजनय् दूगु खनेदु। थ्व क्षेत्र स्पेनी साम्राज्यया अधीनय् जुइधुंकाः किपुयात युरोपियन लिपि व ल्याखँ प्रणालीं आपालं विस्थापित यात , अले अधिकांश किपुयात ख्रिस्ति धर्मीतेसं मूर्ति पूजा याइपिं अधर्मीतेगु ज्याभः धकाः थ्व परम्परा सिधेकेगु कुतः यात। छुं स्पेनिसतय्सं प्रशासनय् आवश्यकता कथं किपुयात दर्ता व्यवस्था अनुकूल यायेगु ज्या, व छुं पादरीपिंसं ख्रिस्ति धर्म फैलेयात थ्व ज्याभः छ्येलेगु कुतःयासां धार्मिक व सांस्कृतिक रुपय् एन्देजया तजिलजि दमन यायेगु स्पेनी निरंकुश व्यवस्थाय् थ्व पद्धति लोप जूवन ।[8] एन्देज पर्वःझ्वलय् आःतक नं छुं गांम्य् किपुयात सांस्कृतिक वस्तुया रुपय् संरक्षित यानातःगु दु। वर्तमानय् किपुया पाय्छि ल्याखँ अज्ञात दु, यक्व किपुतेत इङ्कातेगु समाधिइ मुंका छ्वःगु नं खनेदु। [1][7]
हलिंया थीथी तजिलजिं दक्षिण अमेरिकी क्विपु थें न्याःगु तर किपुनाप स्वापू मदूगु, सुकाया गथःतेत सूचं स्वथनेत छ्येलातःगु खनेदु। थन्याःगु प्रविधि प्राचीन चीन, सँदेय्, जापान, व पोलिनेसियाया तजिलजिइ खनेदु।[9][10][11][12][13][14]
किपु स्पेनिश खँग्वः Quipuनं बुयावःगु खः । कुस्को क्वेशा (एन्देजया मूलबासीतेगु भासा) भासय् धाःसा थुकियात खिपु (Khipu) धाइ गुकिया बहुवचन खिपुकुना (khipukuna) खः। थ्व भासय् थ्व खँग्वःया अर्थ गथः ख। मेमेगु स्थानीय मूलबासी भासय् धाःसा थुकियात किपु हे धाइ।