सेन वंश

सेन वंश भारतीय उपमहाद्वीपमा प्रारम्भिक मध्ययुगीन कालमा एक हिन्दु वंश थियो, जसले ११औँ र १२औँ शताब्दीसम्म बङ्गालबाट शासन गरेको थियो।^[१] यस साम्राज्यले भारतीय उपमहाद्वीपको उत्तर-पूर्वी क्षेत्रको अधिकांश भाग ओगटेको थियो। सेन वंशका शासकहरूको आफ्नो मातृभूमि कर्नाटकको दक्षिण भारतीय क्षेत्रमा थियो।^[२]

सेन साम्राज्य
सन् १०७०–१२३०
लक्ष्मण सेनको शासनकालमा सेन वंशको प्रतीक ताम्रपत्र (बाँया) र रेखाचित्र (दायाँ)
सेन साम्राज्यको नक्सा
आम भाषाहरू	संस्कृत, बङ्गाली
धर्म	हिन्दु धर्म
सरकार	राजतन्त्र
ऐतिहासिक काल	मध्यकालीन
• स्थापित	सन् १०७०
• विस्थापित	१२३०
पूर्ववर्ती उत्तरवर्ती पाल साम्राज्य वर्मन वंश (बङ्गाल) समतट देव वंश बङ्गालको खिलजी वंश

इतिहास

यस राजवंशका संस्थापक सामन्त सेन थिए। उनीपछि हेमन्त सेन आए, जसले १०९५ ईस्वीमा सत्ता कब्जा गरे र आफूलाई राजा बनाए। उनका उत्तराधिकारी विजय सेन (१०९६ ईस्वी देखि ११५९ ईस्वी सम्म शासन गरेका थिए) ले राजवंशको जग बसाल्न मद्दत गरे र ६० वर्ष भन्दा बढी को असामान्य रूपमा लामो शासन थियो। बल्लाला सेनले पालबाट गौड माथि विजय प्राप्त गरे, बङ्गाल मुखद्वीपको शासक बने र नादियालाई पनि राजधानी बनाए। बल्लाला सेनले पश्चिमी चालुक्य साम्राज्यकी राजकुमारी रमादेवीसँग विवाह गरे जसले सङ्केत गर्दछ कि सेन शासकहरूले दक्षिण भारतसँग घनिष्ठ सामाजिक सम्पर्क कायम राखेका थिए। लक्ष्मण सेनले सन् ११७९ मा बल्लाला सेनको उत्तराधिकारी बने, लगभग २० वर्षसम्म बङ्गालमा शासन गरे र सेन साम्राज्यलाई ओडिशा, बिहार र सम्भवतः वाराणसीसम्म विस्तार गरे।^[३]

संस्कृति

सेनका शासकहरूले बङ्गालमा जाति व्यवस्थालाई बलियो बनाए। बङ्गालले मिथिलाको जाति व्यवस्थाबाट उधारो लिएको भए तापनि बङ्गालमा जात मिथिलामा जस्तो बलियो थिएन।^[४] सेन वंश हिन्दु मन्दिर र गुम्बाहरू निर्माण गर्नका लागि प्रसिद्ध छ, जसमा हालको ढाका, बङ्गलादेशमा प्रसिद्ध ढाकेश्वरी मन्दिर पनि समावेश छ।^[५]

पतन

यस वंशका कमजोर शासकहरूको शासनमा सेन वंशको पतन भएको थियो। अन्तिम महत्वपूर्ण सेन राजा लक्ष्मणसेनको शासनकालमा यो वंश पतन हुन थाल्यो। उनका दुई छोराहरू विश्वरूपसेन र केशवसेनले उनीपछि एकपछि अर्को गर्दै शासन गरे। इस्वी संवत् १२०५ मा लक्ष्मणसेन सिंहासनमा विराजमान भएकाले उनका दुई छोराले कम्तीमा सन् १२३० सम्म शासन गरेको मान्न सकिन्छ। यद्यपि तबकत-ए-नासिरीबाट यो थाहा भयो कि लक्ष्मणसेनका वंशजहरूले बङ्गालमा कम्तिमा १२४५ ईस्वी वा १२६० ईस्वीसम्म शासन गरेका थिए।^[६]