आवर्त सारणी

आवर्त सारणी अङ्ग्रेजी: periodic table अथवा तत्वहरूको आवर्त सारणी रासायनिक तत्वहरूलाई तिनको संगत विशेषताहरूका साथ एउटा सारणीका रूपमा दर्शाउने एउटा व्यवस्था हो। वर्तमान आवर्त सारणीमा ११७ ज्ञात तत्व सम्मिलित छन्। रूसी रसायन-शास्त्री माडलीफ (सही उच्चारण- मेन्देलेयेव)ले सन १८६९मा आवर्त नियम प्रस्तुत गरे। यसका अनुसार,

"तत्वहरूका भौतिक र रासायनिक गुण तिनको परमाणुभारहरूका आवर्तफलन हुन्छन्।"

आवर्त सारणीका जनक माडलीव

अर्थात यदि तत्वहरूलाई परमाणु भारका वृद्धिक्रममा राखियो भनें त्यो तत्व जसको गुण समान हुन्छन् एउटा निश्चित अवधिका पछि आउँछन्। माडलीवले यस सारणीका सहारे तत्वहरूका भौतिक एवं रासायनिक गुणहरूका आवर्ती हुनेका पहलूलाई प्रदर्शित गर्ने प्रयत्न गरे। १८१५देखि १९१३सम्म यसमा धेरै सुधार भए ताकि नयाँ आविष्कृत तत्वहरूलाई उचित स्थान दिन सकियोस् र सारणी नयाँ जानकारीहरूका अनुरूप हो।^[1] रसायन शास्त्रीहरूका लागि आवर्त सारणी अत्यन्त महत्त्वपूर्ण एवं उपयोगी हो। यसका कारण कम तत्वहरूका गुणधर्महरूलाई नैं याद राख्नाले काम चल्छ किनभनें आवर्त सारणीमा कुनै समूह (उर्ध्वाधर पंक्ति) वा कुनै आवर्त (क्षैतिज पंक्ति)मा गुणधर्म एउटा निश्चित क्रमदेखि एवं तर्कसम्मत तरिकाले बदल्दछन्।

तत्वहरूका परमाणु भारका वृद्धि क्रममा क्रमबद्ध गर्नमा क्षैतिज पंक्तिहरू प्राप्त हुन्छन् जसलाई आवर्त भन्दछन्। आवर्त नियमका अनुसार तत्वहरूलाई परमाणु भारका वृद्धि क्रममा क्षैतिज पंक्तिहरूमा सजाउनमा सामन गुण भएका तत्व एउटा नैं उर्ध्वाधर कालममा उपस्थित रहन्छन्। यी उर्ध्वाधर कालमका वर्ग भन्दछन्। मडलीफको आवर्त सारणीमा कुल ८ वर्ग थिए किनभनें त्यस समय निष्क्रिय ग्यासको खोज भएको थिएन। पछि निष्क्रिय ग्यासको खोजका पश्चात आधुनिक आवर्त सारणीमा ९ औँ वर्गलाई सामिल गरिएको हो। यस ९ औँ वर्गलाई ० (शून्य वर्ग) भन्दछन्। वर्ग एकदेखि आठौँ वर्गलाई रोमन अक्षर I, II, III, IV, V, VI, VII तथा VIII द्वारा प्रदर्शित गरिन्छ। नवहरू वर्गलाई ० द्वारा प्रदर्शित गरिन्छ।^[2] यसका विकासका अन्तिम चरणमा राग, वर्नर, बोहर र बरी आदि वैज्ञानिकहरूले आवर्त सारणीको आधुनिकतम रूप बनाए जुन वर्तमानसम्म चलनमा हो। यिनले माडेलिवको आवर्त सारणीमा उपस्थित श्रेणिहरूलाई खत्म गरे तथा वर्गोको संख्यालाई ९देखि बढाएर १८ गरे। यसका पछि पनि हाइड्रोजनको दुइ स्थानहरूमा हुनु र लेथेनाइड र एक्टीनाइड तत्वहरूलाई सारणीमा स्थान न हुनु दुइ मुख्य दोष अजसम्म छन्।

समूह एवं आवर्त

आवर्त सारणीका उर्ध्व पंक्तिहरूलाई समूह भनिन्छ। तत्वहरूका वर्गीकरणको दृष्टिदेखि समूहहरूलाई सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। केही समूहहरूमा, तत्व समान गुण दर्शा्दछन्. यी समूहहरूका नाम क्षारीय तत्व, क्षारीय पार्थिव धातु, छलोजेन, निक्टोजेन, चाल्कोजेन र अक्रिय ग्यास। आवर्त सारणीका क्षैतिज पंक्तिहरूलाई आवर्त भन्दछन्. तर पनि तत्वहरूका वर्गीकरणमा समूह अधिक महत्त्वपूर्ण मानिन्छन्, फेरि आवर्त सारणीमा धेरै स्थल यस्ता हुन्छन् जहां आवर्तको महत्त्व अधिक हुन जान्छ। उदाहरणका रूपमा डी-ब्लक वा संक्रमण धातुहरू र एफ-ब्लकलाई लिन सकिन्छ।

रासायनिक तत्व

निम्नलिखित सूचीमा सबै रासायनिक तत्वहरूलाई तिनको परमाणु संख्या कबढ्दै क्रममा रखिएको छ-

रासायनिक तत्व

निम्नलिखित सूचीमा सबै रासायनिक तत्वहरूलाई तिनका परमाणु संख्या बढदो क्रममा राखिएको छ-

प.सं. -- तत्वको हिन्दी नाम -- प्रतीक -- अङ्ग्रेजी नाम/मराठी उच्चार

१ -- उदजन—उ/H -- Hydrogen/हायड्रोजन
२ -- यानाति—या/He—Helium/हेलियम
३ -- लघ्वातु—ल/Li—Lithium/लिथियम
४ -- विडूर—वि/Be—Beryllium/बेरिलीयम
५ -- टांकण—टा/B—Boron/बोरॉन
६ -- प्रांगार—प्रा/C—Carbon/कार्बन
७ -- भूयाति—भू/N—Nitrogen/नायट्रोजन
८ -- प्राणवायु—जा/O—Oxygen/ऑक्सिजन
९ -- तरस्विनी—त/F—Fluorine/फ्लूरिन
१० -- शिथिराति—श/Ne—Neon/निऑन
११ -- क्षारातु—क्षा/Na—Sodium/सोडियम (लॅटिन शब्द 'Natrium' बाट)
१२ -- भ्राजातु—भ्र/Mg—Magnesium/मॅग्नेशियम
१३ -- स्फट्यातु—स्फAl—Aluminium/ॲल्युमिनियम
१४ -- सैकता—सैSi—Silicon/सिलिकॉन
१५ -- भास्वर—भा/P—Phosphorus/फॉस्फरस
१६ -- गन्धक—ग/S—Sulfur/सल्फर
१७ -- नीरजी—नी/Cl—Chlorine/क्लोरीन
१८ -- मंदाति—मंAr—Argon/आर्गॉन
१९ -- दहातु—द/K—Potassium/पोटॅशियम (जर्मन भाषाका शब्द 'Kalium' बाट)
२० -- चूर्णातु—चू/Ca—Calcium/कॅल्शियम
२१ -- स्तोकातु—स्त/Sc—Scandium/स्कॅन्डीयम
२२ -- रंजातु—रं/Ti—Titanium/टायटॅनियम
२३ -- रोचातु—रो/V—Vanadium/व्हॅनॅडियम
२४ -- वर्णातु—व/Cr—Chromium/क्रोमियम
२५ -- अयस—अ/Mn—Manganese/मँगनीज
२६ -- लोहा—लो/Fe—Iron/आयर्न (लॅटिन शब्द 'Ferrum' बाट)
२७ -- केत्वातु—के/Co—Cobalt/कोबाल्ट
२८ -- रूपक—रू/Ni—Nickel/निकेल
२९ -- ताम्र—ता/Cu—Copper/कॉपर (लॅटिन शब्द 'Cuprum' बाट)
३० -- जस्ता—ज/Zn—Zinc/ज़िंक
३१ -- द्रवातु—द्र/Ga—Gallium/गॅलियम
३२ -- सिकातु—सि/Ge—Germanium/जर्मेनियम
३३ -- नैपाली—ने/As—Arsenic/आर्सेनिक
३४ -- मेचाग्नि—मे/Se—Selenium/सेलेनियम
३५ -- दुराघ्री—दु/Br—Bromine/ब्रोमीन
३६ -- लीनाति—ली/Kr—Krypton/क्रीप्टॉन
३७ -- दीपातु—दी/Rb—Rubidium/रूबिडीयम
३८ -- शोणातु—शो/Sr—Strontium/स्ट्रोंटियम
३९ -- भृशला—भृ/Y—Yttrium/यट्रियम
४० -- गोमेदातु—गो/Zr—Zirconium/ज़िरकॉनियम
४१ -- काशातु—का/Nb—Niobium/नायोबियम
४२ -- संवर्णातु—सं/Mo—Molybdenum/मॉलिब्डेनम
४३ -- चेष्टातु—चे/Tc—Technetium/टेक्नेटियम
४४ -- नक्षरातु—क्ष/Ru—Ruthenium/रुथेनियम
४५ -- नाम्लातु—ना/Rh—Rhodium/ऱ्होडियम
४६ -- निचूषातु—नि/Pd—Palladium/पॅलॅडियम
४७ -- चाँदी—चाँ/Ag—Silver/सिल्वर (लॅटिन शब्द 'Argentum' बाट)
४८ -- मृज्यातु—मृ/Cd—Cadmium/कॅडमियम
४९ -- नैलातु—नैलातु/In—Indium/इंडियम
५० -- त्रपु—त्र/Sn—Tin/टिन (लॅटिन शब्द 'Stannum' बाट)
५१ -- अंजन—अं/Sb—Antimony/अँटिमनी (लॅटिन शब्द ' Stibium' बाट)
५२ -- टेलुरियम—/Te—Tellurium/टेलुरियम
५३ -- जंबुकी—जं/I—Iodine/आयोडिन
५४ -- जेनान—Xe—Xenon/ज़ेनॉन
५५ -- सीजियम—Cs—Caesium/सीजीयम
५६ -- बेरियम—Ba—Barium/बेरियम
५७ -- लाञ्थनम—La—Lanthanum/लँथॅनम
५८ -- सेरियम—Ce—Cerium/सेरियम
५९ -- प्रासियोडाइमियम—Pr—Praseodymium/प्रासियोडाइमियम
६० -- नियोडाइमियम—Nd—Neodymium/नियोडाइमियम
६१—प्रोमेथियम—Pm—Promethium/प्रोमेथियम
६२—सैमरियम—Sm—Samarium/सॅमॅरियम
६३—युरोपियम—Eu—Europium/युरोपियम
६४—ग्याडोलिनियम—Gd—Gadolinium/गॅडोलिनीयम
६५—टर्बियम—Tb—Terbium/टर्बियम
६६—डिस्प्रोसियम—Dy—Dysprosium/डिस्प्रोसियम
६७—होल्मियम—Ho—Holmium/होल्मियम
६८—अर्बियम—Er—Erbium/अर्बियम
६९—थुलियम—Tm—Thulium/थुलियम
७०—यिट्टरबियम—Yb—Ytterbium/यट्टरबियम
७१—लुटेटियम—Lu—Lutetium/लुटेटियम
७२—हाफ्नियम—Hf—Hafnium/हॅफ्नियम
७३—टाण्टलम—Ta—Tantalum/टँटॅलम
७४—टंग्स्टन—W -- Tungsten/टंगस्टन (जर्मन भाषाका शब्द 'Wolfram' बाट))
७५—रेनियम—Re—Rhenium/र्हेनियम
७६—अस्मियम—Os—Osmium/ऑस्मियम
७७—इरिडियम—Ir—Iridium/इरिडियम
७८—प्लाटिनम—Pt—Platinum/प्लॅटिनम
७९—सोना -- Au—Gold/ऑरम (लॅटिन शब्द 'Aurum' बाट)
८०—पारा -- Hg—Mercury/ (लॅटिन शब्द 'Hydragyrum' बाट)
८१—थैलियम—Tl—Thallium/थॅलियम
८२—सीसा -- Pb—Lead/प्लम्बम (लॅटिन शब्द 'Plumbum' बाट)
८३—बिस्मथ—Bi—Bismuth/बिस्मथ
८४—पोलोनियम—Po—Polonium/पोलोनियम
८५—एस्टाटिन -- At—Astatine/ॲस्टाटिन
८६—रेडन—Rn—Radon/रेडॉन
८७—फ्रान्सियम—Fr—Francium/फ्रँसियम
८८—रेडियम—Ra—Radium/रेडियम
८९—एक्टिनियम—Ac—Actinium/ॲक्टिनियम
९०—थोरियम—Th—Thorium/थोरियम
९१—प्रोटैक्टीनियम—Pa—Protactinium
९२—युरेनियम—U -- Uranium
९३—नेप्ट्यूनियम—Np—Neptunium
९४—प्लूटोनियम—Pu—Plutonium
९५—अमेरिशियम—Am—Americium
९६—क्यूरियम—Cm—Curium
९७—बर्केलियम—Bk—Berkelium
९८—कैलीफोर्नियम—Cf—Californium
९९—आइन्स्टाइनियम—Es—Einsteinium
१००—फर्मियम—Fm—Fermium
१०१—मेण्डेलीवियम—Md—Mendelevium
१०२—नोबेलियम—No—Nobelium
१०३—लरेंशियम—Lr—Lawrencium
१०४—रथरफोर्डियम—Rf—Rutherfordium
१०५—डब्नियम—Db—Dubnium
१०६—सीबोर्गियम—Sg—Seaborgium
१०७—बोरियम—Bh—Bohrium
१०८—हसियम—Hs—Hassium
१०९—मेइट्नेरियम—Mt—Meitnerium
११०—डार्म्स्टेडशियम—Ds—Darmstadtium
१११—रन्टजैनियम—Rg—Roentgenium
११२—उनउनबियम—Uub—Copernicium
११३—उनउनट्रियम—Uut—Ununtrium
११४—उनउनक्वाडृयम—Uuq—Ununquadium
११५—उनउनपैन्शियम—Uup—Ununpentium
११६—उनउनहैक्षियम—Uuh—Ununhexium
११७—उनउनसैप्क्षियम—Uus—Ununseptium
११८—उनउनऔक्षियम—Uuo—Ununoctium

सन्दर्भ

1. "अख्तरले तैयारको विश्वको पहिलो कोणीय आव‌र्त्त सारणी", जागरण। |accessyear= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता); |accessmonthday= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता)
2. प्रसाद, चन्द्रमोहन (जुलाई २००४), भौतिक एवं रसायन विज्ञान, कोलकाता: भारती सदन, पृ: २११। |accessday= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता); |accessyear= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता); |accessmonth= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता)

वाह्य सूत्र

• आवर्त सारणी एवं तत्वहरूको वर्णन ( हिन्दीमा )
• कमालको आवर्त सारणी (जागरण)

समूह →	१	२	३	४	५	६	७	८	९	१०	११	१२	१३	१४	१५	१६	१७	१८
↓ आवर्त
१	१ H																	२ He
2	३ Li	४ Be											५ B	६ C	७ N	८ O	९ F	१० Ne
३	११ Na	१२ Mg											१३ Al	१४ Si	१५ P	१६ S	१७ Cl	१८ Ar
४	१९ K	२० Ca	२१ Sc	२२ Ti	२३ V	२४ Cr	२५ Mn	२ ६ Fe	२७ Co	२८ Ni	२९ Cu	३० Zn	३१ Ga	३२ Ge	३३ As	३४ Se	३५ Br	३७ Kr
५	३७ Rb	३८ Sr	३९ Y	४० Zr	४१ Nb	४२ Mo	४३ Tc	४४ Ru	४५ Rh	४६ Pd	४७ Ag	४८ Cd	४९ In	५० Sn	५१ Sb	५२ Te	५३ I	५४ Xe
६	५५ Cs	५६ Ba	*	७२ Hf	७३ Ta	७४ W	७५ Re	७६ Os	७७ Ir	७८ Pt	७९ Au	८० Hg	८१ Tl	८२ Pb	८३ Bi	८४ Po	८५ At	८६ Rn
७	८७ Fr	८८ Ra	**	१०४ Rf	१०५ Db	१०६ Sg	१०७ Bh	१०८ Hs	१०९ Mt	११० Ds	१११ Rg	११२ Uub	११३ Uut	११४ Uuq	११५ Uup	११६ Uuh	११७ Uus	११८ Uuo
* ल्यान्थेनाइड				५७ La	५८ Ce	५९ Pr	६० Nd	६१ Pm	६२ Sm	६३ Eu	६४ Gd	६५ Tb	६६ Dy	६७ Ho	६८ Er	६९ Tm	७० Yb	७१ Lu
** ऐक्टिनाइड				८९ Ac	९० Th	९१ Pa	९२ U	९३ Np	९४ Pu	९५ Am	९६ Cm	९7 Bk	९८ Cf	९९ Es	१०० Fm	१०१ Md	१०२ No	१०३ Lr

आवर्त सारणीको यस प्रचलित प्रबन्धमा ल्यान्थेनाइड र ऐक्टिनाइडको अन्य धातुहरू भन्दा अलग राखिएको छ। विस्तृत र अति-विस्तृत आवर्त सारणीहरूमा f-ब्लक र g-ब्लक धातुहरू लाई पनि एक साथ प्रबन्धित गरिन्छ।

पेरियोडिक तालिकामा तत्त्वहरूका श्रेणीहरू धातु उपधातुहरू अधातु क्षारीय धातुहरू अल्कालाइन अर्थ धातुहरू इन्नर ट्रान्जिसनल धातुहरू सन्धिगत तत्व अन्य धातु अन्य अधातु ह्यालोजन्स आदर्श ग्याँस ल्यान्थेनाइड्स ऐक्टिनाइड्स
परमाणु क्रमंङ्क रङ्ग स्तरीय ताप तथा चापमा अवस्थालाई दर्शाउछन् (0 °C and 1 atm) ठोस तरल ग्याँस	किनाराले प्राकृतिक उपस्थिति दर्शाउछन् आदिम तत्वहरू प्राकृतिक रूपमा रेडियो एक्टिभ कृत्रिम अनान्वेषण हुन बाँकी त