विद्युतचुम्बकीय विकिरण

विद्युत चुम्बकीय विकिरण वा विद्युत चुम्बकीय तरङ्ग शून्य (स्पेस) एवं अन्य माध्यमहरूदेखि स्वयं-प्रसारित तरङ्ग हुन्छ। यसलाई प्रकाश पनि भनिन्छ किन्तु वास्तवमा प्रकाश, विद्युतचुम्बकीय विकिरणको एक सानो सा भाग हो। दृष्य प्रकाश, एक्स-किरण, गामा-किरण, रेडियो तरङ्गे आदि सबै विद्युतचुम्बकीय तरङ्गे छन्।

विद्युतचुम्बकीय तरङ्गहरूको दृष्यात्मक निरूपण

विद्युतचुम्बकत्व
विद्युत · चुम्बकत्व
विद्युत्स्थैतिकी विद्युत आवेश कूलम्बको नियम विद्युत क्षेत्र गाउसको नियम विद्युत विभव विद्युत द्विध्रुव गुरूत्व/dipole moment
चुम्बकीयस्थैतिकी एम्पीयरको नियम चुम्बकीय क्षेत्र चुम्बकीय प्रवाह बायो-सेवर्टको नियम चुम्बकीय द्विध्रुव गुरूत्व
विद्युत गतिकी विद्युत धारा लरेन्ज़को बल विद्युतवाहक बल फैराडेको प्रेरणको नियम विस्थापन धाराहरू मैक्सवेलको समीकरण विद्युतचुम्बकीय क्षेत्र विद्युतचुम्बकीय विकिरण संवहन धारा
विद्युत तंत्रजाल विद्युत चालन विद्युत प्रतिरोध धारिता प्रेरकत्व विद्युत प्रतिबाधा अनुनादक कोटर तरंगदिश
सापेक्षतामा टेन्सर विद्युतचुम्बकीय टेन्सर विद्युतचुम्बकीय प्रतिबल ऊर्जा टेन्सर
यो बाकस: हेर्ने वार्ता सम्पादन

विद्युतचुम्बकीय विकिरणको विशेषताहरू

• यो एक अनुप्रस्थ (लांगीट्यूडनल) तरङ्ग हो। (जबकि ध्वनि एक अनुदैर्ध्य यान्त्रिक तरङ्ग हो।)

• यसको अस्तित्व विद्युत क्षेत्र एवं चुम्बकीय क्षेत्रका दोलनका कारण हुन्छ।

• यसका संचरणका लागि कुनै माध्यमको हुनु आवश्यक छैन। यो शून्य वा निर्वातमा पनि चल सक्छ। (जबकि ध्वनिका लागि माध्यम आवश्यक हुन्छ।)

• यसमा विद्युत क्षेत्र एवं चुम्बकीय क्षेत्र परस्पर लम्बवत दोलन गर्दछन्; तथा विद्युत चुम्बकीय तरङ्गका संचरणको दिशा विद्युत एवं चुम्बकीय क्षेत्रका लम्बवत हुन्छ।

• शून्य वा निर्वातमा प्रकाशको वेग लगभग ३ लाख किमी/से (२९९,८०० किमी/सेकेण्ड) हुन्छ जो एक नियतांक हो। कुनै पनि वस्तु यस भन्दा अधिक वेगदेखि गति गर्न सक्तैन।

• अन्य माध्यमहरूमा यसको चाल शून्यमा यसको चालदेखि कम हुन्छ।

• मानवको आँखाहरू, विद्युतचुम्बकीय विकिरणका जस भागका प्रति संवेदनशील हुन्छन् त्यसलाई दृष्य प्रकाश (visible light) भनिन्छ। दृष्य प्रकाशको तरङ्गदैर्ध्य (वेभलेन्थ) ४००० एंगस्ट्रामदेखि ८००० एंगस्ट्रामसम्म हुन्छ।

• विद्युत र चुम्बकत्व दुइटै नैं विद्युतचुम्बकीय प्रभाव छन्।

• विद्युतचुम्बकीय विकिरणमा ऊर्जा एवं संवेग (मोमेन्टम्) पनि हुन्छन्। जब यी तरङ्गे कुनै पदार्थदेखि अनुक्रिया (इन्टरैक्शन) गर्दछ त पदार्थका अणुहरू (परमाणुहरू वा एलेक्ट्रोन)लाई यो उर्जा र संवेग प्रदान गर्दछ।

• विद्युत्चुम्बकीय विकिरणका दृष्य प्रकाशका अतिरिक्त अन्य विकिरणहरूको उपयोग केही नैं दशकहरूदेखि आरम्भ भएको हो। मानव जब पनि कुनै नयाँ विकिरणको पत्ता लगाउँछ, सभ्यतामा एक क्रान्ति आउँछ।

वर्गीकरण

विद्युतचुम्बकीय वर्णक्रम - यसमा दृष्य प्रकाशका भागलाई ठूलो गरेर देखिाइएको हो।

विद्युतचुम्बकीय विकिरणको वर्गीकरण आवृत्तिका आधारमा हुन्छ ; किनभनें आवृतिका आधारमा यिनको केही गुण प्रभावित हुन्छन्। आवृतिका आधारमा निम्न प्रकारका वर्ग हुन्छन् :-

• रेडियो तरङ्ग
• अतिसूक्ष्म तरङ्ग
• टैरा हर्ट्ज विकिरण
• अधोरक्त विकिरण
• प्रत्यक्ष प्रकाश
• पराबैंगनी विकिरण
• एक्स किरण
• गामा किरण

रेडियो वर्णक्रम
अत्यधिक निम्न आवृत्ति (ELF)	परम निम्न आवृत्ति (SLF)	अत्यन्त निम्न आवृत्ति (ULF)	अति निम्न आवृत्ति (VLF)	निम्न आवृत्ति (LF)	मध्यम आवृत्ति (MF)	उच्चावृत्ति (HF)	अत्योच्चावृत्ति (VHF)	अत्यन्त उच्चावृत्ति (UHF)	परम उच्चावृत्ति (SHF)	अत्यधिक उच्चावृत्ति (EHF)
3 Hz	30 Hz	300 Hz	3 किलो हर्ट्ज	30 किलो हर्ट्ज	300 किलो हर्ट्ज	3 मैगा हर्ट्ज	30 मैगा हर्ट्ज	300 मैगा हर्ट्ज	3 गीगा हर्ट्ज	30 गीगा हर्ट्ज
30 Hz	300 Hz	3 किलो हर्ट्ज	30 किलो हर्ट्ज	300 किलो हर्ट्ज	3 मैगा हर्ट्ज	30 मैगा हर्ट्ज	300 मैगा हर्ट्ज	3 गीगा हर्ट्ज	30 गीगा हर्ट्ज	300 गीगा हर्ट्ज