मानव विकास सूचकाङ्कको अनुसार देशहरूको सूची
From Wikipedia, the free encyclopedia
मानवको जीवनस्तरमा गुणात्मक परिवर्तन आउनु नै मानव विकास हो भने मानव जीवनमा परिवर्तन ल्याउने उक्त पक्षहरुलाई मानव विकास सूचकाङ्क भनिन्छ। यस सूचकाङ्कले कुनै खास देशमा स्वास्थ्य, शिक्षा र आयका आधारमा मानव विकास सूचकाङ्क सङ्कलन गर्दछ। संयुक्त राष्ट्र सङ्घीय विकास कार्यक्रमले वार्षिक मानव विकास प्रतिवेदनमा १८९ देशका मानव विकास सूचकाङ्क सङ्कलन गर्ने गरेको छ।[1]
अति उच्च (≥ ०.८००)
उच्च (०.७००–०.७९९) मध्यम (०.५५०–०.६९९) |
निम्न (≤ ०.५४९) तथ्याङ्क उपलब्ध नभएको |
कुल ग्राहस्थ उत्पादन जस्ता विशुद्ध आर्थिक उपायहरू भन्दा मानव विकासको अधिक व्यापक मापदण्ड हुने लक्ष्यका साथ सन् १९९० मा पहिलो पटक मानव विकास सूचकाङ्क प्रकाशित भएको थियो।सूचकाङ्कमा मानव विकासका तीन आयामहरू जस्तै लामो र स्वस्थ जीवन, ज्ञान र सभ्य जीवनस्तर समावेश छन्। देशहरूले प्रत्येक आयाममा कसरी प्रदर्शन गर्छन् भन्ने परिमाण गर्न विभिन्न सूचकहरू प्रयोग गरिन्छ। सन् २०२० को प्रतिवेदनमा प्रयोग गरिएका सूचकहरूमा प्रतिव्यक्ति आय, जीवन प्रत्याशा, कुल ग्रहस्थ उत्पादन आदी पर्दछन्। यी सूचकहरू स्वास्थ्य सूचकाङ्क, शिक्षा सूचकाङ्क र आय सूचकाङ्क बनाउन प्रयोग गरिन्छ प्रत्येकको मूल्य ० देखि १ को बीचमा हुन्छ। तीन सूचकाङ्कको ज्यामितीय मान, सूचकाङ्कको उत्पादनको घन मूल, मानव विकास सूचकाङ्क हो। ०.८०० भन्दा माथिको मानलाई धेरै उच्च, ०.७०० देखि ०.७९९ उच्च, ०.५५० देखि ०.६९९ सम्म मध्यम र ०.५५० भन्दा कम को बीचमा वर्गीकृत गरिएको छ।[1][2][3]
मानव विकास सूचकाङ्क गणना गर्न प्रयोग गरिने तथ्याङ्क प्रायजसो संयुक्त राष्ट्र सङ्घीय निकायहरू र संयुक्त राष्ट्र शैक्षिक, वैज्ञानिक तथा सांस्कृतिक संगठन (युनेस्को), संयुक्त राष्ट्र सङ्घीय आर्थिक तथा सामाजिक मामिला विभाग, विश्व बैङ्क, अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष तथा आर्थिक सहयोग तथा विकास सङ्गठन जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूबाट प्राप्त हुन्छ। उन्नत तथ्याङ्क र पद्धति अद्यावधिकका कारण, मानव विकास प्रतिवेदनहरूमा मानव विकास सूचकाङ्क मानहरू तुलना गर्न सकिँदैन। प्रत्येक प्रतिवेदनले केही अघिल्लो वर्षका लागि मानव विकास सूचकाङ्क पुन: गणना गर्दछ।[3][4]
देशहरूको मानव विकासको मापनका धेरै सीमितताहरू रहेका छन्। असमानता र प्रशासन सहभागिता जस्ता अन्य मानव विकासका आयामहरूलाई यसले विचार गर्दैैैन।[5][6] यो मानिसहरूको ठूलो समूहको औसत पनि हो र यसले विभिन्न क्षेत्र, जातीय समूह वा लिङ्गका लागि विकासको तथ्याङ्क देखाउन सक्दैन। एक सीमितताको समाधान गर्न असमानता-समायोजित मानव विकास सूचकाङ्क, सन् २०१० को प्रतिवेदनमा पेश गरिएको थियो जसमा असमानता-समायोजित मानव विकास सूचकाङ्क मानव विकासको वास्तविक भएको बताइएको थियो।[7] देशहरू भित्र विकासात्मक भिन्नताहरू प्रतिबिम्बित गर्न सन् २०१८ मा नेदरल्यान्डको राडबुड विश्वविद्यालयको विश्वव्यापी तथ्याङ्क प्रयोगशालाद्वारा एक उपराष्ट्रिय मानव विकास सूचकाङ्क पेश गरिएको थियो जहाँ मानव विकास सूचकाङ्कलाई १६०० भन्दा बढी क्षेत्रहरूका लागि अन्तर्राष्ट्रिय रुपमा तुलनात्मक तरिकाले गणना गरिएको थियो।[8]