Homo erectus
From Wikipedia, the free encyclopedia
Homo erectus (latyn vöär de rechtupgånde menske) was ne menskachtige wat tüsken 1,9 miljoon en 140.000 jår weaderümme leavden tydens et Pleistoceen. Homo erectus was de eyrste menskelike vöärolder den as sik oaver Eurasie verspreiden, van et iberisk skyreiland töt an Java an to. Ümdat se vöär et eyrste in Asie untdekked sint, nöömt se se in Asie vake H. erectus sensu stricto (in strikte sinne) en dee van elders H. erectus sensu lato (in rume sinne). De Homo erectus dee in Afrika vünden sint, lyket nåkommelingen van verskillende menskelike soorten, sou as H. heidelbergensis en H. antecessor en den eyrsten wördt vake ouk anweasen as rechtstreyksen vöärolder van de neanderdalers, denisovanen en uuteandelik ouk de moderne menske. Asiatiske Homo erectus köänet vöärolden weasen van de Homo floriensis en ouk Homo luzonensis. Dårümme is et lastig vast te stellen wonneyr as se precys uutstörven sint. Ouk gevt et noch verskillende vöärstelde undersoorten, dee mangs wal en mangs nit erkend wordet. De 'jungste' düdelik herkenbåre Homo erectusfossilen sint de Solo van Java, rund 117.000 töt 108.000 jår old.
De soarte leavden vöäral nå Homo habilis, mär et kan good weasen at beide soarten tydens ne wisse tyd tegelyke leavden en ne noch unbekende gemeynskappelike vöärolder hebbet.
De rechtupgånde menske had nen menskelike gang en lyfsverholdingen en was de eyrste menskelike soorte med een plat gesichte, uutsteakende nöäse en verminderd lyvshår. Se hadden uuteynloupende harsengrötte afhangelik van de gruup, tüsken dee 546 en 1251 cc. De harsens warren vro in et leaven al volgroid, wårmed se ne körtere kindertyd kenden en minder olderbeskarming as de moderne menske. In döärsneyde warren se tüsken 146 en 185 centimeter grout en wöägen tüsken de 40 en 68 kilo. Manslüde en vrouwlüde warren ungeveyr eaven grout, wat up monogamy kan wysen. Huudsklöör hüng möägelik af van de steade wår as se woaneden.
An de H. erectus wördt de Acheuleaan-steynen gereydskappen toskreaven. Se warren når vermoden de eyrste menskachtige dee vüür gebruken kon, in organiseerde grupen up jacht güng, sorgden vöär seke en gewunde gruupsgenouten, de seyen bevården en ouk möägelik künst makeden. Vindsteades låtet vake seen dat se gröttere deers atten so as koachtigen en olifanten. De houge afhangelikheid van vleisk had te maken med de toneamende harsenümvang. Ouk al warren de grupen düdelik socialer as vöärgånde menskachtigen, et is nit düdelik of de rechtupgånde menske küren konde. Toch wördt der links en rechts wal annöämen dat se ne ård grundspråke hadden.