Hielal

Et hielal (ok et universum of de kosmos) is alles wat een stoffelijk bestaon hef, et gehiel van ruumte en tied, alle vormen van materie en energie, en de netuurwetten en netuurkundige konstaantes die as daor de skepter over zwi'jen.

Dizze opnaome van de Hubble Space Telescope toont steernstelsels van verschillende leeftieden, groottes, vormen en kleuren. De kleinste, roodste stelsels, een stok of honderd, heuren tot de miest wiedofliggende die deur een optische tilleskoop in bield ebracht bin.

Nowdaegse astronomische waornemings geven an dat et hielal zo'n 13,73 (± 0.12) biljoen jaor old is en dat de deursnee van et observeerbere hielal meensens 93 biljoen lochtjaor (8.80 × 10²⁶ meter) is.

Et kan paradoxaal lieken dat twie steernstelsels nao 13 biljoen jaor al 93 biljoen lochtjaor van mekeer of kunnen staon. De speciale relativiteitstheorie wil ja dat materie niet rapper as et locht kan reizen in een elokaliseerde regio van de ruumte-tied. Mor volgens de algemiene relativiteitstheorie kan ruumte uutdi'jen zunder intrinsieke snelheidsgreens; daorumme kunnen twie steernstelsels rapper as et locht van mekeer ofvliegen, mit dat de ruumte dertussen toenemp.

Et is niet bekend of et hielal oneindig of eindig groot is.

Volgens et heersende wetenschoppelijke model, dat van de Oerknal, breidt et hielal hom uut vanuut een merakel hiete, kompakte fase die as ze de Planckepoche numen, waorin alle materie en energie van et observeerbere hielal ekoncentreerd was. D'r hef altemet een kotte periode (minder as 10⁻³² sekonden) van kosmische inflatie ewest; exponentiële uutbreiding as gevolg van vakuüm-energie mit negatieve drok. Pattie onofhaankelike experimentele metingen lieken dizze theoretische expaansie en de Oerknaltheorie in et algemien te steunen. Recente waornemings geven an dat dizze expaansie in snelheid toenemp vanwege duustere energie, en dat de mieste materie en energie in et hielal fundamenteel aanders is as wat aw op de Eerde hebben, en niet direkt waorneember. Deur gebrek an sekuurheid in de waornemings van vandaege is et lastig veurspellen wat et uutaendelike lot van et universum is.

Dit stok is eschreven in et Stellingwarfs van Stienwiekerlaand.