From Wikipedia, the free encyclopedia
Napuliòne Bonaparte (Napoleone Bonaparte - Ajaccio, 15 'e aùsto 1769 - Isola 'e Sant'Elena, 5 'e maggio 1821) fuje nu puliteco e militare francese ca facette 'o Primmo Impero francese.
 |
« Ferma 'a terra se sta, zitta penzanno 'a l'urdema ora 'e l'ommo fatale » |
( Alessandro Manzoni, 5 Majo) |
Fuje generale dint'a rivuluzzione franzesa e cummannaje 'a Franza d’’o 1799, fuje Primmo console d’’o nuvembre d’’o 1799 'o maggio 1804, fuje 'mperatore d’’e francise cu 'o nomme 'e Napoleone I, fuje pure presidiente d’’a Repubblica Taliana d’’o 1802 'o 1805 e fuje pure rre d'Italia d’’o 1805 'o 1814.
Napuliòne Bonaparte nascette a Ajaccio, 'int'a Corseca, 'nu poco adoppo ca se facette 'o Trattato 'e Versailles d’’o 1768 addò 'a Repubblica 'e Genova lassaje mano libbera â Franza ch'accussì venette 'ncurpata ô regno d’’o rre Luigge XV.
'A famiglia Bonaparte faceva parte d’’a piccola borghesia e teneva luntane origine nobbele tuscane (pare ca ll'antenate suoje fossero 'o servizzio 'e Genova e pò 'mmigrate 'int'a Corseca dint’’o XVI secolo).
Napuliòne cagnaje adoppo ca murette 'o pate, Carlo Maria Buonaparte, 'o cugnomme in Bonaparte pochi juorne primma 'e se spusà cu Giuseppina e partì p’’a campagna d'Italia.
Bonaparte all'inizzio nun se credeva francese e se senteva a disagio addò 'e cumpagne suoje 'e corso ereno quase tutte quante francise e 'o sfuttevano pe 'stu fatto. Senza cumpagne e cunsiderato malamente Napuliòne allora penzaje sulamente a se dedicà 'o studio e riuscette assaje 'int'a matematica.
'O 22 'e settembre 1784 l'ispettore Reynaud des Monts 'o facette ammette 'a Reggia Scola Militare 'e Parigi, funnata 'a Luigge XV, addò arrivaje 'a sera d’’o 21 'e ottovre. 'O 1785 pruvaje 'a trasì 'ndâ Marina ma pe via ca ll'esame suoje 'e ammissione fujene annullate, isso passaje 'ndâ ll'artiglieria pecché vuleva fernì 'a 'mpresso 'a studià pe puté accumincià 'a carriera militare.Addeventaje sottotenente a sulo 16 anne e 'o 1 'e settembre d’’o 1785 addeventaje sotto-luogotenente pe pò addeventà sottotenente dint'a nu reggimento a Valence 'int’’o Sud-Est d’’a Franza.
Napuliòne Bonaparte nun puteva vedé ancora 'e francise, 'nfatte era a favore 'e ll'indipendenza d’’a Corseca. Quanno scuppiaje 'a rivuluzzione franzesa Napuliòne era vintenne e era ufficìale 'e Luigge XVI, ma riuscette a se guaragnà na longa licenza, accussì se putette riparà 'a Corseca pe assaje tiempo. Ccà s'unette 'o movimento rivuluzzionario 'e l'isola addeventanno tenente colonnello d’’a Guardia Nazziunale.
'Ndô 1792 se rifiutaje 'e turnà a servì dint'a ll'armata 'e Franza accussì fuje creduto nu disertore. 'Mmece adoppo 'e cunzigli d’’o pate isso turnaje a Parigge addò se presentaje 'o ministro d’’a uerra cercanno e se difende. Riuscette nun sulo a se fa perdunà ma se facette pure annummenà capitano.
'Ndâ 'sti tiempe 'nce steva 'a Corseca 'a uerra civile ca accuminciaje 'o 1793. Già d’’o 1792 'sta troppa rrobba rivuluzzionaria e 'a nascita d’’o Terrore haveno cunvinto a l'eroe pe ll'indipendenza d"a Corseca, Pasquale Paoli, a se alluntanà 'a Parigge e a 'rrepiglià 'a lotta pe ll'innipennenza 'e ll'isula soja.
'A famiglia Bonaparte ca pure have stato d’’a parte 'e Paoli quanno 'nce steva 'a revota cuntro a Genova e contro a ll'armate 'e Luigge XV, chesta vota se schieraje cu 'e francise.
Napuliòne se ne jette a Ajaccio e 'a ccà riparaje cu 'a famiglia ca fuje 'npassato accusat’’e tradimento a Tolone. 'A chistu mumento isso sustenette 'a rivuluzzione e sagliette 'a 'mpresso dint'a gerarchìa militare. 'O dicembre 1793 Bonaparte avette 'o suojo primmo successo militare ca 'o facette addiventà generale 'e brigata e 'o facette tene sott'uocchio 'a Paul Barras ca 'nfuturo 'o ajutarrà dint’’a scalata 'o putere. 'Nfatte 'o 5 'e ottovre 1795 proprio Barras 'o annummenaje cummannante d’’a piazza 'e Parigge cu ll'incarico 'e salvà 'a Cuncenziona Nazziunale d’’a minaccia d’’e realiste. Cu ll'ajuto 'e Gioacchino Murat 'o cummanno d’’a cavalleria, Napuliòne evitaje n'atu colpo 'e Stato. Adoppo sempe Paul Barras 'o 'nnummenaje generale d’’o corpo d'armata 'e ll'Interno.
'O 9 'e màrzo d’’o 1796 Napuliòne spusaje Giuseppina Tascher de la Pagerie, già mogliera 'e 'n'ufficiale ca fuje ghigliuttenato adoppo 'a rivuluzzione. Doppo sulo dduje juorne partette pe ll'Italia cummannanno 38 000 crestiane equipaggiate malamente. Accummincia accussì 'a primma campagna d'Italia addò se vede 'o genio militare e puliteco 'e Bonaparte, 'nfatte nonostante 'e surdate suoje fossero cchiù scarze riuscette 'o stesso a scassà cchiù vvote ll'austriace. Dint'a chiste anne 'o musicista Ludwig Van Beethoven dedica 'o ggiovane generale repubblicano 'a sinfunia nummero 3, l'Eroica ma doppo nu poco 'e tiempo 'o compositore ritiraje 'a dedica quanno Napuliòne addiventaje 'mperatore.
Fujene assaje 'e battaglie fatte cu ll'austriace e cu 'e piemuntese. 'O 10 'e majo 1796 distrugge l'urdema defesa austriaca 'ndâ battaglia 'o Ponte 'e Lodi e 'o 15 'e Majo d’’a stess'annata trase a Milano.
'O 16 'e majo, venette fatta a Milano ll'Amministrazzione Generale d’’a Lumbardia addò 'nce stevano sia francisi ca cert'illuministe filo-francise 'e Milano comme Pietro e Alessandro Verri, Gian Galeazzo Serbelloni e Francesco Melzi d'Eril.
Costretto 'o Piemonte 'a s'arrennere e doppo avé occupata Milano, Napuliòne avette d’’o Direttorio 'e chiene putere 'ncoppa ll'Armata d'Italia e se preparaje a 'a fatica cchiù difficile: scassà l'esercito austriaco. Se vedette assaje 'o genio tattico 'e Bonaparte dint'a battaglia 'e Castiglione addò isso ribbaltaje na situazzione paricchio complicata e conquistaje 'a primma 'mportante vittoria d’’a carriera soja militare. Pure si nun fuje defintiva, 'a sconfitta fuje gravosa assaje pe ll'esercito austriaco ca adoppo ca riuscette a se riorganizzà perdette a 'n'ata vota a Bassano, Arcole e a Rivoli.
'E fforze armate austriache, cummannate 'a ll'arciduca Carlo d'Austria, se mettetteno a ppaura d"a marcia 'e Napuliòne verso Vienna accussì accettajene na tregua cu 'o Trattato 'e Campoformio 'o 17 'e ottovre 1797. Dint’’a 'stu periodo 'a Franza conquistaje 'e Paìse Basse e 'a riva sinistra d’’o Reno, 'mmece l'Austria pigliaje territorio d’’a Repubbleca 'e Venezia. Ferneva accussì 'a campagna d'Italia, cu na granda sconfitta pe ll'austriace.
'Ndâ campagna d'Italia Napuliòne facette vedé 'a capacità soja assaje strategica addò isso assurbette 'e conoscenze 'e ll'ate e 'e ffacette soje.
'O 1798, preoccupato p’’a troppa popolarità 'e Napuliòne, 'o Direttorio ll'affidaje l'incarico 'e occupà l'Egitto pe puté accussì contrastà 'a trasùta 'ngrese dint’’a ll'India e p’’a danneggià 'ncopp'o livello economico. Grazzje a 'sta campagna d'Egitto se scuprette 'a 'mpurtanza 'e chella terra storicamente parlanno, e 'a ccà s'accumminciajene a fà ricerche archeologiche e doppo poco nascette pure l'egittologgìa.
Adoppo na 'mportante vittoria dint’’a Battaglia d’’e Piramidi, Napuliòne trasette 'o Cairo e addeventaje 'o patrone 'e ll'Egitto. Pochi juorne doppo, 'a flotta 'e Bonaparte fuje scassata completamente d’’o generale 'ngrese Horatio Nelson, accussì Napuliòne decidette e se ne ghì 'a Siria cu 'a scusa 'e ghì appriesso 'o governatore Acri Ahmad Jazzar Pascia ca tentaje 'e ll'attaccà, ma 'a Siria perdette sulo dduje mise 'e tiempo dint'a 'n'inutile assedio.
Turnato 'o Cairo, Napuliòne vincette 'o 25 'e luglio d’’o 1799 contro a 'n'esercito 'e diecemila surdate ottomane, pò segretamente se 'mbarca p’’a Franza.
'O 9 'e Ottovre d’’o 1799 Napuliòne sbarcaje a Fréjus cu ll'entusiasmo 'e tutt'a Franza. Arrivato a Parigge riunette 'e cospirature ca erano decise a rovescià 'o Direttorio. D’’a parte 'e Bonaparte se mettetteno paricchie perzone 'e rilievo comme Roger Ducos, Emmanuel Joseph Sieyès e Paul Barras.
Fatta ascì 'a fore 'a nutizzìa 'e nu complotto realista p'arrevacà 'a repubblica, Napuliòne riuscette a fà vutà 'o Cunziglio d"e viecchie e 'o Cunziglio d’’e 500, na risoluzzìone ca facesse trasferì 'e ddoje Cammere 'o 18 brumaio (9 'e Nuvembre) fore Parigge, a Saint-Cloud; Bonaparte fuje annummenato cummannante 'e tutt'e fforz'armate. Chesto fuje fatto accussì nisciunu deputato puteva crià revuote tr'e pariggine pe difennere 'a repubblica durant'o colpo 'e stato.
Napuliòne vuleva purtà 'e ddoje Cammere a vvutà autonomamente 'o scioglimento loro e 'a cessione d’’e putere dint'e mmane soje, ma nun fuje comme vuleva Bonaparte. 'O Cunziglio d’’e viecchie rimanette friddo, tanto ca 'o cunziglio d’’e 500 chiedette 'e vutà pe purtà Napuliòne 'a ghigliottina.
Dint'o mumento peggiore venette 'o frato Luciano ca 'a capo d’’o cunziglio d’’e 500 ascette d’’a stanza ordinanno e 'sperdere 'e deputate terroriste. Fuje memorabile 'o mumento addò isso puntaje 'a spata 'ncopp’’o cuollo 'e Napuliòne dicenno: «N'esitasse manco nu mumento 'a 'ccidere fratemo si sapesse ca sta tentanno 'e scatastà 'a libertà d’’a Franza».
'A sera 'e Cammere venettene sciuovete e fuje vutato 'o decreto ca deva 'o putere 'e tre console: Roger Ducos, Sieyès e Napoleone Bonaparte.
'E tre patrone provvisorie d’’a Franza 'nzieme a ddoje commissione, preparajene na nova costituzzìone ca legittimava 'o colpo 'e stato. Dint'e penziere 'e Sieyès, 'o Consolato avesse avuto essere nu governo d’’e notabbile ca assicurasse 'a democrazzìa cu nu difficile equilibbrìo 'e putere. 'Stu progetto nun se facette pe vvia 'e Napuliòne ca, pure ca teneva sulo 'o putere esecutivo, senza prubleme puteva scavalcà chillu leggislativo ca era diviso 'ndâ quatto Cammere.
Adoppo ca se facetta annummenà Primmo Console, 'npratica cchiù 'mpurtante 'e tutte ll'ate putere d’’o Stato, Napuliòne ricostruette 'a Franza cu na struttura amministrativa perfetta, tant'é ca 'nce stà pure ogge tale e quale: 'a Franza venette divisa 'ndâ dipartimente, distrette e cumune amministratte 'a prefette, sottoprefette e sinnace. 'E casse d’’o Stato venettene risanate d"e cunquiste d’’a uerra e d’’a funnazzìone d’’a Banca 'e Franza. Fernette pure 'a longa battaglia cu 'o Cattolicesimo cu 'o Concordato d’’o 1801 ratificato d’’o Papa Pio VII ca stabbilette 'o Cattolicesimo 'a religgìone cchiù 'mpurtante e professata d’’a Franza, ovvero religgìone 'e Stato. Pò Bonaparte facette 'e licei e 'e politecnice, pe puté furmà na classa dirigente priparata, ma tralasciaje l'istruzzìone elementare pecché vuleva ca 'o popolo rimanesse comunque nu poco 'ngnurante e quinne obbediente. Accussì s'arapurette 'a strada pe ll'Impero Napoleonico.
Mmente steva esiliato a Sant'Elena, Napuliòne Bonaparte dicette cchiù vvote ca na cosa ch'avess'avuto passà 'a storia cchiù 'e tutt’’e battaglie vinciute 'a isso fosse stato 'o Codece Napoleonico.
'O Codece Napuliònico legittimaje cert'idee illumiste, fuje purtato a tutt’’e paìse addò jetteno ll'armate 'e Napuliòne, fuje pigliato a modello 'a tutt’’e state 'e ll'Europa continentale e pur'ogge é 'a base d"o diritto 'taliano.
Fatta 'o 11 Aùsto 1799, 'a commissìone 'ncarecata 'e fà 'o codice civile fuje presieduta spisso propeto 'a Napuliòne ca leggeva 'e bozze mente se facevano 'e campagne militare e 'nviava a Parigge ll'idee soje d"o proggetto. 'O 21 Màrzo 1804 'o codece civile chiammato adoppo Codice Napoleonico trasette 'nvigore.
'O codece levaje tutte ll'use 'e l'ancient régime, d’’o feudalesimo, 'e l'assolutismo e creaje na società borghese e liberale cu na vena laica, ccà venetteno cunsacrate 'e diritte 'e l'eguaglianza, d’’a sicurezza e proprietà. 'A struttura familiare ca 'o codece purtaje fuje 'e tipo paternalistico. Venette pure garantito 'o divorzìo pure si fuje fatte addeventà cchiù difficile rispetto all'epoca rivuluzziunaria.
Pe ll'Italia, 'o valore d’’o codece Napoleonico fuje assaje gruosso pecché chisto fuje purtato dint’’e paìse crìate â Napuliòne e pò servette dint’’o codece taliano d’’o 1865.
'A sera d’’o 10 'e ottovre d’’o 1800 Napoleone, mente steva ô Théatre de la République l'avevano accidere quatto sicarìe, ma 'stu complotto fuje levato â miezo a l'urdemo sicondo pe via 'e na soffiata ca facette 'ntervenì 'e guardie arrestanno 'e quatto assassine stesso dint’’o trìatro. Chist'evento passarrà â storia cu 'o nomme 'e congiura d’’e pugnale.
Adoppo poco, 'a notte 'e Natale d’’o stess'anno, 'a mugliera e isso evitajene 'n'attentato cu 'a dinamite dint'e vie 'e Parigge mente stevano jenno a l'opera. Napuliòne n'apprufittaje pe mette fora legge 'e giacubbine, paricchie 'e loro venetteno esiliate dint'a Guyana, e sperdere 'e monarchice.
L'opposizzìone nun se fermaje e se venette a sapé ca stevano priparanno all'ate attentate contr'a isso. A Napuliòne nun ô putevano vedé né 'e giacubbine né 'e realiste ca 'o consideravano 'n'usurpatore d’’o rre Luigge XVIII.
Dint'o màrzo d’’o 1804, pe dà nu signale 'e Burbone 'e Napule, Napuliòne facette arrestà a Ettenheim 'o duca Enghien ca fuje pe senza niente accusato 'e cuspirazzìone contr'o primmo console e fucilate subbeto adoppo. 'Stu fatto suscitaje 'ndignazzìona 'e tutt'e corte europee e dette 'n'immaggine malamente 'e Napuliòne ê state 'e l'Europa. 'O generale Moreau idolo d’’e giacubbine, venette cundannato sulamente a dduje anne 'e carcere.
Dint'a l'assenza 'e Napuliòne 'mpegnato dint'a l'Egitto, 'e francise venetteno cchiù vote scunfitte dint’’a l'Italia e 'a Germania 'a ll'austriace (battaglie 'e Novi) a Cassano D'Adda 'ncopp’’o Reno.
'A nova coalizzìone antifrazese 'rruvacaje 'a Repubblica Napulitana d’’o 1799 funnata d’’e francise, chella Romana e chella Cisalpina. 'O 6 'e majo d’’o 1800, seje mìse adoppo 'o colpo 'e stato d’’o 18 brumaio, Napuliòne avette a 'n'ata vota 'o cummanno 'e l'esercito franzese. Cu na grossa marcia passaje ll'Alpe e adoppo ll'austriace venettene scunfitte dint'a battaglia 'e Montebello, mente Napuliòne turnava a Milano. Ccà venette provvisariamente ricostruita 'a Repubblica Cisalpina ca adoppo 'e cumizzìe 'e Lìone varrà sustituita d’’a Repubblica 'Taliana. 'A pace 'int’’a l'Italia se facette c’’o trattato 'e Lunéville, ca a finale era tale e quale 'o Trattato 'e Campoformio ca ll'austriace violajene.
'O 1802 Napuliòne addeventaje Presediente d’’a Repubbleca Taliana, accussì ce rimarrà nfi 'o 17 'e Màrzo 1805 quanno addeventaje Rre d'Italia e 'o vicepresidiente fuje Francesco Melzi d'Eril.
C’’a pace 'e Amiens d’’o 1802 pure 'a Ngreterra firmaje 'a pace c’’a Franza. Napuliòne scassaje 'a nova coalizzìona antifranzese accussì avette pure l'appoggio d’’o zar d’’a Russia Lisandro I. Pe' dduje anne l'Europa avette finalmente 'a pace.
'O 1802 Napuliòne vennette na parte d’’o Nord d’’a 'Mereca 'e State Aunite comme parte 'e l'accordo 'ncopp’’a Louisiana : isso have 'a ppoco superato nu gruosso prublema militare quanno l'esercito, mannato a se piglià 'a n'ata vota Santo Domingo, doppo havé vinciuto contr'a revota pigliaje 'a freva gialla. 'A revota fuje comunque fermata. Napuliòne capette ca nun puteva difennere 'a Lousiana, accussì s'ha vennette l'8 'e Abbrile d’’o 1803. Pò mettete 'a n'ata vota 'a schiavitù dint'e colonie francese.
Na tarantella cu Malta fuje na scusa p’’a Ngreterra pe nce dichiarà guerra 'a Franza, accussì puteva da' ajuto 'e rre francise ca stevano contr'a Napuliòne.
Wikimedia Commons contiene fiùre o ate file ncopp"a Napoleone BonaparteSeamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
