ايران ارمنیون
From Wikipedia, the free encyclopedia
اتتا خله از شهرهای آذربایجان از دیرباز ارمنی نشین بینه. وجود یکصد و هشتاد و هفت کلیسا و دیرِ ارمنی در نقاط موختلف آذربایجان، مانند کلیسای تاتووس مقدس در ماکو (سده هفتم میلادی)، استپانوس مقدس در جلفای ارس (سده نهم میلادی)، سورپ سرکیس در خوی (سده دوازدهم میلادی)، موژومبار در نزدیکی تبریز (سده دوازدهم میلادی) نشانههایی از حضور ارمنیان اینتا منطقه دله هسسه.
سالها پیش از اونکه شاه عباس بزرگ یا گت شاه عباس، ارمنیون ره به داخل فلات ایران کوچ هده، بازرگانون ارمنی از راه شیراز و بندرعباس با هندوستان داد و ستد داشتنه. هایگ عجیمیان، محقق نام آشنای ارمنی، شش دهه پیش در گورستون ارمنیون شیراز در باباکوهی (کوه)، سنگ مزارهایی از ارمنیون پیدا هکرده که تاریخ ۱۵۵۰م داشتنه. اینتا امر نشون دنه که حداقل پنجاه سال پیش از گت مهاجرت ارمنیون بازرگانون ارمنی شیراز دله موستقر بینه و کلیسا و خانههایی داشتنه.
سال ۹۹۹ هجری قمری دله، به موجب پیمون منعقده میون نمایندگون شاه عباس صفوی و سلطان مراد سوم خلیفه عثمانی، تبریز، باختر ایران و ارمنستان، شکی، شروان، گرجستان و آرتساخ(ناگورنو) زیر سیطره دولت عثمانی دربیمویه. سال ۱۰۱۳ دله هجری قمری شاه عباس بخش اعظمی از آذربایجان، ارمنستان و ناگورنو(قره باغ) ره از عثمانیون بازپس بیته ولی بمحض اطلاع از حرکت سردار عثمانی از شروان بسوی قارص، ساحل جنوبی روخنه ارس عقب نشینی هکرده و دستور هدا ارمنیونی که مسیر حرکت سپاهیان عثمانی دله اسکان داشتنه، شه خنه و کاشونه ره رها و به اینتا منطقه کوچانده بوون. طبق فرمون شاه عباس ارمنیون جلفای نخجوان به اصفهان کوچانده و اول شمسآباد اصفهان دله ساکن بینه و به مرور زمون جلفای اصفهان ره بنا هکردنه.
البته شایان ذکر هسه که مسئله کوچ ارمنیون به اصفهان امر سادهای نیه. در حدود سیصد و پنجاه هزار تن از ارمنیون به زور شمشیر سربازون ترک قزلباش شه خنه و مأوای ره رها و بسوی کشور ایران به حرکت در بیمونه. از آنجائیکه هیچ پل و گذرگاه مطمئنی روی روخنه ارس دنبیه حدود سیصد هزار تن شه جان ره از دست هدانه و پنجاه هزار تن از ارمنیون که جان سالم بدر بوردبینه به دستور شاه عباس به اصفهان کوچانیده بینه و حتا افرادی بینه که شهرهای استانهای گیلان و مازندران دله و یا شیراز دله ساکن بینه به علت ناسازگاری اوضاع اقلیمی گیلان با طبیعت ارمنیون تعدادبسیاری از ارمنیان گیلان بمردنه. ارمنیون مازندران بیشتر در فرح آباد سکونت داشتنه.
ارمنیان ساکن در نواحی روستائی به کشاورزی، دامداری و باغداری و ارمنیان جلفا به داد و ستد اشتغال بیافتنه. بموجب اعتماد خاصی که شاه عباس به تجار ارمنی داشته اونا ره جهت صدور ابریشم که دراختیار خود شاه بیه به خدمت بیته. پس از درگذشت شاه عباس اوضاع ارمنیون دگرگون بیه. جانشینان شاه عباس به آزار و اذیت تجار ارمنی دس بزونه و مالیاتهای بسیار سنگینی به دارائیهای اونا دوسسنه.
دوران حکومت نادرشاه دله هم ارمنیون از شرایط مساعدی بهرهمند نینه، به عونوان مثال، ناچار بینه سالیانه ۶۰۵۰۰ نادری به حوکومت غرامت هدن و بدین ترتیب بدنبال اعمال ناشایست عمال نادرشاه برخی از ارمنیون به هندوستان، هندوچین و جاوه مهاجرت هکردنه. در برخی از نواحی ایران، ارمنیون حق نداشتنه سواره وارد شهر بون و فقط تونسسنه به مشاغلی چون زرگری، نجاری، تجارت و تهیه شراب اشتغال داشته باشن.[1]
دوران قاجار دله تحول قابل ملاحظهای در اوضاع ارمنیون ایران روی هداهه و به تعاقب خدمات ارزنده اونا در دوران مشروطیت، اونا سرانجام حقوق اتتا شهروند ایرانی که سالها از اون محروم بینه ره بیافتنه.
از اوایل سده هجدهم میلادی تعدادی از ارمنیون بندر بوشهر دله ساکن بینه و تجارت کردنه. ماه می سال ۱۷۱۱ میلادی دلههانری مارتین، کشیش و مترجم انجیل به زبون فارسی، بندر بوشهر دله از کشتی پیاده بییه.
وه نویسنه: «به خنه اتتا خانواده ارمنی موقیم بوشهر بوردمه و روز یکشنبه در کلیسای ارمنیون مراسم مذهبی دله که به وسیله اتتا کشیش انجام بیته شرکت هکردمه.»
ارمنیان بوشهر سال ۱۸۲۵م دله مدرسهای دایر هکردنه که دانش آموزان بوشهر ره ۲۰ خانواده ذکر هکردهنه . خوجا هاروتیون، اتتا از بازرگانان ارمنی ثروتمند بوشهر، باغی وسیع داشته که انواع مرکبات و گلهای زیبا ایرانی و هندی در آن دکاشته بییه.
کلیسای بوشهر در سال ۱۷۷۳م بازسازی بییه و سال ۱۸۱۹م دله به جای کلیسای قبلی کلیسای دیگری بساتنه که خله شبیه کلیسای شیراز بییه. مدرسه ارمنیون بوشهر سال ۱۹۰۷م دله زبونهای فارسی، انگلیسی، ارمنی تدریس بییه.
از زمون ورود ارمنیون به شهر قزوین آگاهی دقیقی در دست نیه. بر پایه پژوهشهای ایرانیان و علاقه مندان ارمنی، با بهرهگیری از پارهای تألیفات و اسناد و مدارک بایگانیهای مختلف، دستاوردهای اندکی فراهم بییه.
نخستین آگاهی از کوچ ارمنیان به قزوین ره در سال۱۶۰۵ م(۱۰۱۴ق) بنویشته.[2] سفرنامهٔ برادران شرلی دله نیز بیموءه که در ۲۳ ژوئیهٔ ۱۶۳۸ م (ربیع الاول۱۰۴۸ ق) سفیر یا فرستادهٔ دولت انگلیس به نوم سِر دِر مرکتن[3] قزوین دله فوت هکرده و وه ره گورستون ارمنیون شهر دله خاک هکردنه و (ارامنه با شه کشیش در این امر هیئت انگلیسی ره معاونت هکردهنه).[4]
شاردن فرانسوی در سال۱۶۷۴ م (۱۰۸۵ق) دوره پادشاهی شاه سلیمان صفوی دله از قزوین دیدن هکرده و ارمنیان شهر ره چهل خانواده بنویشته .[5]
جهانگرد دیگر اروپایی به نوم کرنی لوبروئن[6] در شه سفرنامه بیارده :۱۷۰۷م
(ارمنیون اینتا شهر دله زندگی کننه و دارای اتتا نمازخنه (شاپل) هسنه که از دور شبیه کبوتردان [کبوترخانه] هسه.)[7]
مورخون ایرانی نیز بر اینتا قول بینه که (ارامنه ظاهرن از زمون شاه عباس بزرگ به قزوین بیمونه)[8]و سال بنای کلیسای قزوین به نوم کلیسای هریپسیمه مقدس ره سال ۱۶۷۶ م (۱۰۸۷ق) تشخیص هدانه.
نقش بازرگانی ارمنیون قزوین خله چشم گیر بیه، دورهٔ ناصری دله، هارتون تومانیانس و ونه برار قزوین دله تجارتخانه و صرافی داشتنه و با روسها و بانک استقراضی نیز در ارتباط بینه. آرامیان و بدل آرزومانیان هم که از بازرگانان بنام بینه، قزوین دله دفتر و دستگاه داشتنه.[9]
آدریس خان ملقب به (تاجر باشی)، سهراب خان، هاکوپ خان و کاراپت خان نیز از جمله بازرگانان مشهور ارمنی ساکن قزوین بینه. نامههای متعددی با مهر برجسته از شرکت تجارتی برادران تومانیان [تومانیانس] آرشیو کلیسای وانک دله وجود دارنه.»[10]
بعد از پایان جنگ جهانی دوم، سال ۱۹۴۶ دله، رهبری اتحاد شوروی برنامهای تصویب هکرده تشویق وسه و سازماندهی مهاجرت انبوه ارامنه کشورهای مختلف جهان به ارمنستان. اینتا برنامه به طور طبیعی شامل ارامنه ایران هم بیه. بین دولت وقت ایران و شوروی توافق به عمل بیوئه تا طبق برنامهریزی معین ارامنه از مناطق روستایی و شهری کشور به ارمنستان مهاجرت هکنن.
طبق آمار گوناگون حدود بیست هزار نفر از ارامنه ایران سالهای ۱۹۴۶ تا ۱۹۴۸ دله به ارمنستان مهاجرت هکردنه. مناطق روستایی دله بیشترین مهاجرت از روستاهای فریدن صورت بیته و سپس از روستاهای ارمنی نشین چهارمحال. از شهرهای تبریز، تهران، اراک، قزوین، همدان و اصفهان نیز گروههایی به ارمنستان بوردنه.
الان اکثریت جمعیت ارمنیان ایران تهران دله، سپس جلفای نو (اصفهان)دله، تبریز، ارومیه، قزوین، اراک، مشهد، شیراز، گرگان، رشت، شاهین شهر و اهواز زندگی کننه.