Filosofija f'Malta
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Il-Filosofija f’Malta tirreferi għall-filosofija li għamlu ċittadini Maltin jew ta’ nisel Malti, kemm jekk għexu Malta jew barra minn Malta, kemm jekk kitbu bl-ilsien Malti jew f’xi ilsien barrani. Għalkemm Malta hija biss gżira ċkejkna Ewropea f’nofs il-Baħar Mediterran, għal dawn l-aħħar sitt sekli l-popolazzjoni żgħira tagħha ġiet f’kuntatt mill-qrib ma’ xi wħud mill-movimenti ewlenin politiċi, akkademiċi u intellettwali tal-Ewropa.[1] Il-filosofija kienet waħda mill-oqsma li nġibdu lejha l-akkademiċi u l-intellettwali.[2]
Matul il-biċċa l-kbira tal-istorja tagħha, f’Malta l-filosofija kienet sempliċiment studjata bħala parti mill-kors bażiku istituzzjonali li kien iħejji l-kandidati sabiex isiru saċerdoti Kattoliċi, avukati jew tobba.[3] Kien biss fl-aħħar kwart tas-seklu 20 li l-filosofija bdiet tikseb importanza dejjem akbar għaliha waħedha u għaliha nnifisha[4] Minkejja dan, matul is-snin kien hemm akkademiċi u intellettwali Maltin li spikkaw għall-ħila filosofika tagħhom. Għalkemm kellhom limitazzjonijiet qawwija xi jżommhom lura, xorta waħda taw sehem modest iżda sinifikanti għall-għarfien tal-filosofija u għall-iżvilupp ta’ xi friegħi tagħha.
Għalkemm il-filosofija kienet mgħallma f’Malta f’bosta istituzzjonijiet ta’ edukazzjoni għolja sa minn nofs is-seklu 16 ’il quddiem, mit-tieni nofs tas-seklu 18 ’il quddiem kienet l-Università ta’ Malta l-istituzzjoni akkademika ewlenija li l-aktar ippromoviet l-attività u r-riċerka filosofika.[5] Illum, l-aktar minħabba aċċess eħfef għall-għejjun ta’ riċerka u wkoll minħabba t-tkabbir u l-firxa tal-mezzi ta’ komunikazzjoni, l-istħarriġ u l-interess filosofiku fil-gżejjer Maltin saru mifruxa aktar, kemm fl-għadd ta’ dawk li jitħajru għalihom u kemm fid-diversità tal-kontenut.
Qabel ma waslu Malta l-Kavallieri ta’ San Ġwann fl-ewwel nofs tas-seklu 16, il-gżejjer Maltin kienu art itturufnata bi ftit li xejn siwi politiku.[6] Il-ftit intellettwali li kienu jgħixu hawnhekk kibru fi ħdan jew madwar l-ordnijiet reliġjużi Kattoliċi li kien hemm fil-gżejjer. Ir-rabtiet kulturali kienu l-aktar ma’ Sqallija fil-qrib.[7] Il-filosofija kienet studjata l-aktar, jekk mhux biss, bħala tarġa għat-teoloġija.[8] F’dak iż-żmien, Sqallija kienet ċentru akkademiku, intellettwali u kulturali attiv u famuż. Il-professjonisti kollha kienu jistudjaw hemmhekk u jiggradwaw mill-iskejjel li kien hemm.[9] Kien żmien meta r-Rinaxximent kien fl-aqwa tiegħu. Minkejja li l-Kontra-Riforma kellha sehem qawwi f’kull istituzzjoni akkademika u intellettwali, il-letteratura li ħarġu l-edukaturi ewlenin tar-Riforma, bħal Luteru u Erażmu, kienu fl-idejn u jinqraw minn ħafna.[10]
Il-Kavallieri ta’ San Ġwann għamlu minn Malta darhom fl-1530 u baqgħu sidien sovrani tal-gżejjer Maltin sakemm ġew imkeċċija minn Napuljun fl-1798.[11] Bħala regola, kien jinteressahom mill-edukazzjoni u l-kultura daqskemm kien jinteressahom mill-kampanji militari u l-ġid ekonomiku tagħhom.[12] Minkejja dan, għalkemm kienu jħeġġu l-edukazzjoni għolja billi jagħtu protezzjoni lill-bosta kulleġġi u universitajiet li kienu ġew imwaqqfa (speċjalment mill-ordnijiet reliġjużi Kattoliċi), żammew ukoll ħarsien strett ħafna fuq kull qasam tal-istudju u x-xjenza.[13] Ċertament ma kinux iħobbu jew iridu li l-Inkwiżizzjoni taqbad magħhom, għax dan kien joskurahom mal-Papa f’Ruma.[14]
Għalkemm fil-biċċa l-kbira tal-każijiet il-filosofija kompliet tiġi meqjusa biss bħala l-qaddejja tat-teoloġija, xi intellettwali ħadu l-interess li diskretament jiġbdu x-xogħlijiet tagħhom f’mogħdijiet anqas magħrufa jew mistennija mis-soltu. Minkejja li l-kontribuzzjonijiet filosofiċi ta’ dawn l-għalliema huma affaxxinanti fihom infushom, il-kontroll u r-restrizzjonijiet li kien hemm fuq l-attività intellettwali qajla ħallitilhom fejn jimirħu b’oriġinalità u ħolqien tal-ħsieb.
F’dan iż-żmien, l-ambjenti intellettwali kienu lkoll parti mill-moviment kbira Skolastiku, fejn Aristotli kien jingħata qima kważi ta’ alla.[15] Madanakollu, l-Iskolastiċi kienu mifruqa f’żewġ kampijiet opposti għal xulxin: filwaqt li l-parti l-kbira kienet taqra lil Aristotli mill-għajnejn ta’ Tumas ta’ Akwinu, l-oħrajn kienu jaqrawh mill-għajnejn ta’ Ġwanni Duns Scotus.[16] Tal-ewwel kienu jissejħu ‘Tomisti’ u l-oħrajn ‘Skotisti’. Ilkoll, kemm ta’ naħa u kemm ta’ oħra, dawn l-akkademiċi u intellettwali kienu jipproduċu għadd bla qies ta’ kummentarji, jew ta’ Aristotli nnifsu jew tal-imgħallem rispettiv tagħhom. Il-kreattività kollha tagħhom kienu jesprimuha strettament fi ħdan il-limiti tal-iskola tagħhom tal-ħsieb, u dan rażżan kważi għal kollox kull ħsieb ġdid jew ażżardat.
Matul il-parti tas-seklu 18 ta’ dan iż-żmien tal-Kavallieri ta’ San Ġwann, ix-xjenza u l-metodu xjentifiku bdew jagħmlu passi qawwija ’l quddiem lil hinn mit-trunċieri tal-Iskolastiċi.[17] Ġeneralment, din il-linja ta’ ħsieb ma kinetx tiġi meħudha mill-ekkleżjastiċi, li fuqhom il-kontroll kien aktar qawwi, iżda minn lajċi professjonali, speċjalment tobba. Iżda dawn ftit li xejn kellhom xi influwenza qawwija fuq l-istudenti fi ħdan l-istituzzjonijiet akkademiċi, li kienu għal kollox taħt idejn il-membri tal-ordnijiet reliġjużi.
Lejn tmiem iż-żmien tal-Kavallieri ta’ San Ġwann f’Malta, ideat li kienu splussivi għall-ħabta tar-Rivoluzzjoni Franċiża tal-1789 bdew jaqbdu ġmielhom fost ambjenti intellettwali li kienu ddejqu bl-Iskolastiċiżmu u riedu arja intellettwali kemxejn ġdida.[18] Dawn ġew fl-aqwa tagħhom madwar l-1798, meta Napuljun keċċa l-Kavallieri ta’ San Ġwann.[19] Minkejja dan, dawn l-ideat kienu diġà qegħdin iduru fost l-intellettwali sa minn għaxar snin qabel Napuljun. Tabilħaqq, kienu ideat influwenzati ħafna mill-filosofiji Illuministi, speċjalment fi Franza.
F’dan iż-żmien, l-iskejjel għolja komplew ix-xogħol li kienu jagħmlu bħal fi żmien il-Kavallieri ta’ San Ġwann.[20] Għal darba oħra, l-Iskolastiċiżmu kien fuq quddiem u b’saħħtu daqs qabel. Iżda din id-darba, minkejja li ċ-ċirkustanzi tbiddlu ħafna fuq medda ta’ żewġ sekli ta’ ħakma Britannika, kien it-Tomiżmu biss li saltan waħdu.[21] Bħal fis-snin ta’ qabel, il-biċċa l-kbira tal-filosfi f’dan iż-żmien kienu nies tal-Knisja, l-aktar membri tal-ordnijiet reliġjużi. Għal darba oħra, minħabba ċ-ċensura u l-kontroll li kien hemm fuqhom, bil-kemm qatt azzardaw jipproponu xejn filosofikament oriġinali jew immaġinattiv. Eċċezzjoni sorprendenti għal dan kollu kien Manwel Dimech, li għex u ħadem fil-bidu tas-seklu 20. Mhux biss ma kien iħaddan ebda għamla ta’ Skolastiċiżmu, iżda saħansitra kien filosfu innovattiv u oriġinali, kif ukoll riformatur soċjali.[22]
Sa żmien l-Indipendenza ta’ Malta l-Iskolastiċiżmu kien naqas mill-iskejjel għolja u għoddu xxejjen għal kollox mill-ambjenti intellettwali.[23] Ftit li xejn baqa’ min jistudja u jieħu bis-serjetà d-duttrini tiegħu għajr f’dawk l-imkejjen iżolati reliġjużi Kattoliċi. Mill-bqija, baqa’ jeżisti biss b’mod indirett fil-katekiżmu li t-tfal kollha kienu jiġu mgħallma bi tħejjija għas-sagramenti.
Il-bqija tal-filosfi oħrajn li ħallew warajhom l-istudju formali tal-Iskolastiċiżmu saru aktar avventurużi fil-ħidmiet intellettwali tagħhom. Huma bdew jistħarrġu oqsma li, sa żmien il-Britanniċi (u wisq aktar fi żmien il-Kavallieri ta’ San Ġwanni), ma setgħux jidħlu fihom.[24] F’termini tal-iżvilupp ta’ kif il-filosofija ħadet xejra aktar miftuħa f’Malta, jispikka Peter Serracino Inglott, speċjalment minn tmiem is-snin 60 lil hawn.
F’dan iż-żmien, kien hemm ukoll għadd ta’ filosfi Maltin li għexu u ħadmu barra minn Malta, f’artijiet fejn marru joqogħdu ħafna emigranti. Il-biċċa l-kbira minn dawn il-filosfi, filwaqt li żammew kuntatt limitat ħafna ma’ Malta, kellhom mod ieħor ta’ kif jaħsbu u ta’ kif jagħmlu l-filosofija.
Din li ġejja hi lista tal-professuri li żammew il-Katedra tal-Filosofija fl-Università ta’ Malta, l-ogħla istituzzjoni akkademika filosofika ġewwa l-gżejjer Maltin.[25] Id-dati jirreferu għaż-żmien li fih żammew l-uffiċċju tagħhom.[26] Din il-katedra tal-filosofija ġiet imwaqqfa fl-1771 mill-Granmastru tal-Ordni ta’ San Ġwann, Manwel Pinto da Fonseca, meta biddel il-Collegium Melitense (Kulleġġ Malti) tal-Ġiżwiti fl-Università ta’ Malta.[27]
| 1. | Ġużeppi Moncada | 1771-73 |
| 2. | Ġużeppi Xerri | 1773 |
| Bejn l-1773 u l-1778, il-Granmastru tal-Ordni ta’ San Ġwann, Francisco Ximenes de Texada, ġab l-attivitajiet tal-università fix-xejn. | ||
| 3. | Duminku Malarbi[28] | 1778-79 |
| 4. | Ġużeppi Moncada | 1780-86 |
| 5. | Mikiel Xerri | 1786-98 |
| Bejn l-1798 u l-1800, Napuljun issospenda l-katedra. | ||
| 6. | Salvatur Montebello | 1800-04 |
| 7. | Pietru Mallia | 1804-22 |
| 8. | Ġilormu Inglott | 1822-27 |
| 9. | Karl Cicognani Cappelli | 1827-29 |
| 10. | Ġużeppi Fenech | 1829-43 |
| 11. | Vinċenz Pawlu Galea | 1843-59 |
| 12. | Ġorġ Caruana | 1859-72 |
| 13. | Nikola Crescimanno | 1872-76 |
| 14. | Nikola Zammit | 1876-90 |
| 15. | Franġisk Bonnici | 1890–1900 |
| 16. | Anastasju Cuschieri | 1901-39 |
| 17. | Salvu Grima | 1939-49 |
| Ġużeppi Sapiano (aġent) | 1950-51 | |
| Ġużeppi Lupi (aġent) | 1951-53 | |
| 18. | Ġużeppi Sapiano | 1953-71 |
| 19. | Peter Serracino Inglott | 1971-78 |
| Bejn l-1978 u l-1987, Dom Mintoff issospenda l-katedra. | ||
| 20. | Peter Serracino Inglott | 1987-96 |
| 21. | Joe Friggieri | 1996-2012 |
| 22. | Claude Mangion | 2012- |
Bejn wieħed u l-ieħor f’dawn l-aħħar għoxrin sena, beda jsir sforz imġedded sabiex jiġi magħruf aħjar u mogħti attenzjoni aktar xierqa s-sehem tal-filosofija fil-gżejjer Maltin. Din il-ħtieġa kibret għal żewġ raġunijiet ewlenin.[29] L-ewwel, għax il-Maltin infushom, l-aktar minħabba n-nuqqas ta’ riċerka meħtieġa, ma kinux qegħdin jirrikonoxxu, wisq anqas japprezzaw, it-tradizzjoni filosofika lokali. It-tieni, għax kull attività li kienet qiegħda titwettaq fil-qasam filosofiku―kemm jekk bit-tagħlim, kemm jekk bil-kitba u kemm jekk f’sempliċi diskussjonijiet―kienet qed issir bħallikieku l-filosofija f’Malta kellha, l-aktar l-aktar, preżent mingħajr imgħoddi.[30]
I r-riċerka fl-arkivji ħareġ mill-għeluq u d-dlam ismijiet, manuskritti u personalitajiet li qajla kienu magħrufa qabel.[31] Fuq il-bażi ta’ dan ix-xogħol, ġew ippubblikati kotba ta’ gwida (1995; 2001; 2009), u saru korsijiet speċjalizzati fuq is-suġġett fl-Università ta’ Malta (1996; 2012; 2013) u f’istituzzjonijiet għolja oħra ta’ tagħlim. Ġiet ukoll organizzata l-ewwel konferenza dwar il-ħidma filosofika fil-gżejjer Maltin (1996).
Sa mis-seklu 16, il-filosofija tat sehem xierqa lill-ħajja akkademika u, xi kultant, intellettwali u kulturali tal-intelliġensja Maltija. F’ħafna każijiet, dan is-sehem kien bħala għodda għall-mexxejja ċivili u ekkleżjastiċi ħalli jikkonservaw u jipperpetwaw id-duttrini ortodossi u uffiċjali tagħhom. F’każijiet oħrajn, dan is-sehem offra mogħdijiet alternattivi u immaġinattivi ta’ ħsieb. Iżda minkejja t-tradizzjoni relattivament twila tagħha, Malta qatt ma kellha xi filosofija partikulari marbuta speċifikament ma’ isimha. Għalkemm ġieli kienu innovattivi u kreattivi, fil-biċċa l-kbira tagħhom il-filosfi Maltin dejjem ħadmu b’ideat importati minn barra u qajla―ħlief f’każijiet tassew rari (bħal dak ta’ Manwel Dimech)―għamlu xi skoperti ġodda fil-qasam filosofiku. Minkejja l-filosofija ta’ ħafna minnhom m’affettwatx il-ħajja soċjali u politika tal-Maltin, xi wħud mill-filosfi Maltin kellhom relazzjonijiet qawwija mal-ġrajjiet kurrenti ta’ żmienhom, u xi minn daqqiet saħansitra anki stimulaw il-bidla soċjali. Mal-medda tas-snin, il-filosofi Maltin ma żammewx ma tradizzjonijiet filosofika waħda. Il-biċċa l-kbira tagħhom kienet tal-iskola Aristoteliko-Tomista. Iżda xi minn daqqiet, xejriet filosofiċi oħra tfaċċaw fil-wiċċ, speċjalment mill-aħħar kwart tas-seklu 20 ’il quddiem. Dawn ix-xejriet stħarrġu oqsma fl-umaniżmu, l-empiriċiżmu, il-pragmatiżmu, l-eżistenzjaliżmu, l-analiżi lingwistika, il-post-moderniżmu u oħrajn. Ħlief għal każijiet uniċi, aktar milli rari, it-teiżmu kien element kostanti tul it-tradizzjoni filosofika kollha tal-gżejjer Maltin.
Matul l-aħħar tletin sena, il-filosofija f’Malta ħadet xejra għal kollox differenti milli kellha qabel. Peter Serracino Inglott taha nifs straordinarju ġdid billi wessgħalha x-xefaq tagħha, żewqilha l-interessi li kellha, u għenha tizhar fl-oqsma soċjali, politiċi u artistiċi. Dan l-istil ġdid ta’ kif issir il-filosofija ħajret bosta akkademiċi u intellettwali oħra sabiex jieħdu l-istess mogħdija u jdakkru l-ħsieb b’avventuri ġodda.
Din li ġejja hija lista ta’ xi wħud mill-aqwa filosfi Maltin matul iż-żmien, u l-aktar rappreżentattivi tat-tradizzjoni filosofika Maltija. Il-kontribuzzjonijiet filosofiċi li taw xi wħud minn ta’ dawn il-filosfi għad għandhom sal-lum siwi xieraq. Oħrajn huma aktar magħrufa għall-profondità tagħhom daqskemm oħrajn għall-oriġinalità u l-kreattività li kellhom.
Seklu 15
Seklu 17
Seklu 18
Seklu 19
Seklu 20
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
