कस्तुरीमृग

कस्तुरी मृग (शास्त्रीय नाव: Moschus moschiferus मोशस मोशीफेरस ; इंग्लिश: Musk deer, मस्क डियर) हे कस्तुरीमृगाद्य कुळातील मोशस या एकमेव प्रजातीचे युग्मखुरी प्राणी आहेत. सारंगाद्य (सर्व्हिडी) कुळातील प्राण्यांपेक्षा - म्हणजे खऱ्या हरणांपेक्षा - कस्तुरी मृग अधिक पुरातन असून यांना सारंगाद्यांप्रमाणे शिंगे नसतात, तसेच स्तनाग्रांची एकच जोडी असते. तसेच यांना पित्ताशय, तसेच सुळ्यांसारखे दोन दात असतात; जे सारंगाद्यांमध्ये आढळत नाहीत. तसेच यांना कस्तुरी नावाचा तीव्र वासाचा स्राव स्रवणाऱ्या कस्तुरी ग्रंथी असतात.

कस्तुरीमृग
प्रजातींची उपलब्धता
चिंताजनक  (IUCN 3.1)
शास्त्रीय वर्गीकरण
वंश: कणाधारी जात: सस्तन वर्ग: युग्मखुरी (Artiodactyla) कुळ: कस्तुरीमृगाद्य (Moschidae) ग्रे, इ.स. १८२१ जातकुळी: मोशस (Moschus) लिनिअस, इ.स. १७५८

वैशिष्ठ्ये

कस्तुरी मृगांची लांबी अंदाजे ८० ते १०० सेमी असते,त्यांची खांद्यापर्यन्तची अंदाजे ५० सेमी असते.त्यांचे लांब टोकदार मधले खुर व मोठे पार्श्व खुर हे बर्फाळ उतारावर व निसरड्या दगडांवर जम बसवण्यासाठी विकसित झाले आहेत.

कस्तुरी ग्रंथि नरांमध्ये, पोटाच्या त्वचेखाली, जननेंद्रिय व बेंबीच्यामध्ये असते. नुकतेच स्त्रवण झाल्यावरती त्याचा वास उग्र असतो, वाळल्यावरती त्याला कस्तुरीचा सुगंध प्राप्त होतो^[1].

सांस्कृतिक संदर्भ

कस्तुरीमृग हा भारतातील उत्तराखंड राज्याचा राज्यपशु आहे.

तत्त्वज्ञान व साहित्यातील संदर्भ

कस्तुरीमृग व त्याच्या नाभीजवळील ग्रंथींमध्ये आढळणारी कस्तुरी यांच्या उपमा वापरून माणूस आणि अंतस्थ परमेश्वराच्या साक्षात्काराचे प्रतिपादन भारतीय उपखंडातल्या भक्तिमार्गी साहित्यात व तत्त्वज्ञानात अनेक वेळा केले आहे ^[2].

हे सुद्धा पहा

• सारंग हरीण
• भारतातील राजमान्य प्राणी

संदर्भ व नोंदी

1. प्रेटर, एस.एच. द बुक ऑफ इंडिअन अ‍ॅनिमल्स (इंग्रजी भाषेत). १७ डिसेंबर २०११ रोजी पाहिले.^{[मृत दुवा]}
2. संत कबीर. कबीररचित साखी (मध्ययुगीन हिंदुस्तानी भाषेत). "कस्तुरी कुंडली बसे मृग धुंडे बन माही , ऐसे घट घट राम हे दुनिया देखे नाही," (अर्थ: ज्याप्रमाणे कस्तुरी हे बेंबीतच असते, पण कस्तुरी मृग ते सार्‍या जंगलात शोधतो, त्याचप्रमाणे देव प्रत्येकाच्या ह्रिदयात बसतो, पण लोक त्याला इतरत्र शोधतात)CS1 maint: unrecognized language (link)