शिल्पकला
त्रिमितीय वस्तू असलेल्या कलाकृती / From Wikipedia, the free encyclopedia
शिल्पकला म्हणजे संगमरवरासारखे दगड, धातू, लाकूड इत्यादी कठीण पदार्थ किंवा माती, मेण, पॉलिमर इत्यादी मऊ पदार्थांना आकार देऊन, जोडून अथवा कोरून त्रिमितीय आकृती बनवण्याची कला होय. शिल्पकलेतून बनवलेल्या कलाकृतीस 'शिल्प' असे म्हणतात. मूर्ती, पुतळे तसेच रचनात्मक आकृतिबंध अशा स्वरूपांत शिल्पे घडवली अथवा कोरली जातात.
यामध्ये मातीची भांडी आणि ऊस आणि बांबू इत्यादीपासून बनवलेल्या वस्तूंचा समावेश आहे. काही हस्तकला जसे की लाकूडकाम, चित्रकला आणि दगडी बांधकाम स्थापत्य घटक आणि कलेच्या वस्तू म्हणून चित्रित केले आहे. सिंधू संस्कृतीच्या कालखंडातील (3000-1500 ईसापूर्व) कलाकुसर समाजाच्या क्रियाकलाप आणि सक्रियतेचे पुरावे आपल्याला मिळतात. सुती कापड आणि विविध आकार, आकार आणि डिझाईन्सचे सिरॅमिक, अर्ध-मौल्यवान दगडांपासून बनवलेले मणी, मातीच्या मूर्ती आणि सील या ठिकाणी अत्याधुनिक हस्तकला सांस्कृतिकडे निर्देश करतात. नंतर, 16व्या आणि 17व्या शतकात मुघल शासकांच्या राजवटीत, कलाकुसरीचा एक नवीन प्रकार उदयास आला.
संस्कृत साहित्यात मूर्तिकलेचे शास्त्र विकसित झालेले आढळते. मानसार नावाच्या ग्रंथात शिल्पलक्षण नावाचे एक प्रकरण आहे. त्यात मूर्तिकलेविषयी अधिक माहिती दिलेली आहे. भारताच्या स्थापत्य, शिल्पकला, कला आणि हस्तकलेची मुळे भारतीय संस्कृतीच्या इतिहासात खोलवर दिसते. भारतीय शिल्पकलेने सुरुवातीपासूनच एक वास्तववादी रूप धारण केले आहे, ज्यात मानवी व्यक्तिरेखा बहुतेक वेळा पातळ कमर, लवचिक अवयव आणि एक तरुण आणि संवेदनशील रूप दर्शवते. भारतीय शिल्पांमध्ये वनस्पती आणि प्राण्यांपासून बनवलेल्या असंख्य देवतांचे चित्रण करण्यात आले आहे.
सिंधू खोरे सभ्यता भारतातील मोहेंजोदरोचे मोठे जलसाठा प्राचीन शिल्पकलेचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत. दक्षिणेकडील कांचीपुरम, मदुरै, श्रीरंगम आणि रामेश्वरम आणि उत्तरेकडील वाराणसीची मंदिरे ही मंदिरे ही भारतातील भरभराट झालेल्या कलेचे एक प्रसिद्ध उदाहरण आहे.
इतकेच नाही तर मध्य प्रदेशातील खजुराहो मंदिर आणि ओरिसाच्या सूर्यमंदिरातही या नितांत कलेचा जिवंत देखावा आहे. सांची स्तूप शिल्पसुद्धा अतिशय भव्य आहे जे ईसापूर्व तिसऱ्या शतकातील आहे. तसेच सभोवतालची जंगले (बलसट्रेड्स) आणि तोरणांचे दरवाजे सुशोभित करीत आहे. ममल्लापुरमचे मंदिर; सारनाथ संग्रहालयाची लायन कॅपिटल (जिथून भारताच्या अधिकृत सीलला अभिवादन करण्यात आले होते) ही मोरयाची मूर्ती आहे, अमरावती महात्मा बुद्धांच्या जीवनातील घटना आणि नागार्जुनघोंडाच्या स्थापत्य शिल्पांचे वर्णन करणारे इतर उदाहरण आहेत.
मुंबईच्या जवळ असलेल्या एलिफंटा लेण्यांमध्ये हिंदू गुहेच्या स्थापत्य वास्तूचा कळस दिसतो आणि त्याचप्रमाणे एलोराच्या हिंदू आणि जैन खडकांच्या मंदिरांमध्ये, विशेषतः आठव्या शतकातील कैलास मंदिरही या वास्तुकलेच्या रूपात पाहिले जाऊ शकते.