Уйгурууд хот суурин байгуулан маанийн шашны сүм хийд үүсгэж судар шастир орчуулж хууль цааз, гэрээ бичиг тэргүүтнийг үйлдэж байсан түүхтэй билээ. Тиймээс ч уйгур нарт холбогдох үсэг бичгийн арвин дурсгал бидний үед уламжлагдан ирсэн байна. Тэд руни, согд, уйгур зэрэг олон зүйл үсэг бичигтэй байсан бөгөөд хожим лалын шашинд орсноор араб бичиг хэрэглэж байжээ.
745 оноос барагцаалбал 760-аад оны дунд үе хүртэл төрийн бичиг нь руни бичиг байсан ба согд бичгийг ч мөн дагалдуулан хэрэглэж байсныг түүхэн сурвалжуудаас тодорхой мэдэж болно. 762 онд Бөгү хаан маанийн шашинт дөрвөн согд ламыг Орхон голын хөндийд орших их нийслэл Ордубалык (одоогийн Хар балгас)-т дагуулан ирж улмаар маанийн шашныг төрийн шашин болгон зарлаж байсан түүхтэй. Дээрх түүхэн нөхцөл байдал уйгуруудын дунд суурьшмал соёл иргэншлийн эхлэлийг тавьснаар худалдаа арилжаа өргөжиж хот суурин газар маанийн шашны сүм хийд баригдаж лам хувраг, номлогч нар олширч судар ном дэлгэрчээ. Бурханы болон маанийн шашны судар ном унших, эх (уйгур) хэлнээ орчуулан буулгах зайлшгүй шаардлага гарч руни бичиг нь үйс, цаас тэргүүтэнд бичих, ном судар орчуулан буулгахад тэр бүр бичгийн шаардлагыг төгс хангаж чадаагүйд шинэ үсэг зохиох, тэрхүү хэрэгцээг ном бичигт мэргэшсэн согдуудын туслалцааг авч согд үсэгт суурилсан уйгур цагаан толгой, уйгур бичгийг зохиож байжээ.
Монгол нутагт уйгуруудын үлдээсэн бичгийн дурсгалыг руни, согд, уйгур үсгийн хэмээн гурав ангилж болох бөгөөд дотор нь гэрэлт хөшөөний, хад чулууны гэж хуваана. Гэрэлт хөшөөнд Моюнчур, Тариатын буюу Тэрхийн гэрэлт хөшөө, Тэс, Хар балгасын бичээс, харин хад чулуунд бичигдэн үлдсэн дурсгалд Ар Ханан, Хангидай хад, Гурвалжин уул, Гурванмандал, Бага Ойгор, Хөл Асгат, Сэврэй, Их бичигт, Долоогодойн хөшөөний бичээсүүд багтдаг. Моюнчур, Хар балгас, Тариат, Тэсийн гэрэлт хөшөөдийн бичээст Уйгурын хаант улсын эхэн үеийн хэрэг явдлыг тэмдэглэсэн нь түүхэн сурвалж болохоос гадна үсэг бичиг, соёл, хэл аялгууны чухал баримт болж байна.
Уйгурын үеийн согд бичгийн дурсгалд Хар балгас, Сэврэйн бичээс багтдаг. Харин уйгур бичгийн дурсгал Монгол нутгаас харьцангуй цөөн илэрсэн бөгөөд эдгээр нь согд бичгээс уйгур бичигт шилжиж байсан үеийн дурсгал хэмээн үздэг Долоодойн хөшөө, Их Бичигт, Бичигт хайрханы бичээс зэрэг болно. Ер нь уйгур бичгээр бичигдсэн уйгурын хожуу үед холбогдох гэрэлт хөшөө, хад чулууны бичээс цөөн байдаг нь цаас ихээр хэрэглэх болсонтой холбоотой байж болох талтай. Үүний баталгаа нь цаасан дээр бичсэн уйгур бичгийн дурсгал Дорнод Туркестаны Тэнгэруулын бэл, Турфаны хотгорын газраас арвин ихээр илэрсэн явдал юм.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
