Тува хэл

Tува хэл (Урианхай хэл, Соёд хэл; тува нэр нь тыва дыл) — Тува (Урианхай, Соёд) ардын хэлэлцдэг бусдаасаа илүү Монгол хэлтэй найралдсан Түрэг төрлийн хэл. Одоогоор тус хэлээр ярьдаг 264 мянга орчим хүн байна.^[4]

Тува хэл
Tyvan
Тыва дыл Tyva dyl
Өөрийн нэр	[tʰɯˈʋa tɯɫ]
Тархалт	Орос, Монгол, Хятад
Бүс нутаг	Тува
Угсаатан	Тувачууд
Төрөлх хэлтэн	257,750 (2020)[1]
Хэлний ангилал	Түрэг Нийтлэг Түрэг Сибирийн Түрэг Өмнөд Сибирийн Соёны Түрэг Талын Соёны Түрэг[2][notes 1] Тува хэл
Бичгийн систем	Кирилл бичиг
Албан ёсны хэрэглээ
Улс	Орос  Тува
Томьёолбор
ISO 639-2	tyv
ISO 639-3	tyv
Глоттолог	tuvi1240  Тувин todj1234  Тожу
ХХТ	Tuva
	Tuha[3]
Тува хэлийг ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн мөхөх аюулд орсон хэлнүүдийн атласын ангилалын системд Эмзэг гэж ангилагдсан
IPA авианы тэмдэгт орсон болно. Тохиромжтой үзүүлэх дэмжлэггүйгээр та Юникод тэмдэгтүүдийн оронд асуултын тэмдэг, хайрцаг эсвэл бусад тэмдэгтүүдийг харах магадлалтай.

Тува хэл орчин цагт Орос, Монгол, Хятад гурван улс, тэгэхдээ ОХУ-ын холбооны нэгж—Бүгд Найрамдах Тува Улсад хамгийн олон хүнийг хамарч дэлгэрсэн байдаг.

Онцлог

Урт эгшиг авиатай. Үгсийн сандаа Монгол (тэр тусмаа Буриад, Халх, Ойрад) нөлөөтэй.

Бичиг үсэг

Урьд цагт хэлбэрэлтгүй Урианхай хэмээгдэж байх үед Тува хэлнийх гэж өөриймсөх үсэг бичиг байсангүй. 1920-иод оны үед Зөвлөлтийн хэл шинжээч Н. Поппе Тува хэлийг Монгол үсгээр тэмдэглэж байв.^[5] Тагны Урианхай (Тува) нар Монголоор хэлээ тэмдэглэж байсан нь үнэн боловч үлдэж хоцорсон баримт ховор, далд байдаг. 1930 оноос Латин үсэг, 1943 оноос Кирилл үсгээр тэмдэглэх бичгийн Тува хэл үүсчээ.

Одоо үед

Одоогийн цор ганцаар хүчин төгөлдөр кирилл цагаан толгой нь 35 үсэгтэй.

А Б В Г Д Е Ё Ж З И Й К Л М Н Ң О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я

а б в г д е ё ж з и й к л м н ң о ө п р с т у ү ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я

Орос цагаан толгойноос доорх гурван үсгээр илүү байдаг:

Ңң (латин - «ng», авиан үсэг - /ŋ/),

Өө (латин - «ö», авиан үсэг - /ø/),

Үү (латин - «ü», авиан үсэг - /y/).

Тувагийн улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн Буян-Бадыргы (1892-1932) (Буянбадрах) хилс хэргээр баривчлагдсаныхаа дараа бичсэн шүлэг:

Карангылаан октаргайже көрvп тур мен.

Харанхуйлсан огторгуй руу харж байнам

Карангы дээр одагларны кыпсы каапты

Харанхуй тэнгэр тvvдгээн (оддоо) асаалаа

Хары сылдыс хадымырлай хоорлуп дескеш

Харь одон салхинд туугдах адил ховхрон зугтааж

Кара-черже согуналдыр ужуп батты.

Хар газар руу суман адил нисэж буунам

Чылгылардан дезип маннан кызырак дег

Адуунаас ойж зугтаах ороо мэт

Сылдыстардан сылдыс чуге ырай берген?

Оддоос одон юунд холдон одно?

Сынныр черни дилеп сураан тояанчы бе?

Орших газраан эрж сурсан даянч уу?

Сымыранчыр эжин тыппаан куурумчу бе?

Шивнэлдэх нөхрөө олоогvй хуурамч уу?

Хөөкvй сылдыс менче шиглей бадып орда,

Хөөрхий одон над руу чиглэн бууж ирэхэд

Хөрээм иштин изиг көстер чирти берди.

Цээжин дотор минь халуун цогоор тvлэх (ширт хийх) шиг

Көшкен сылдыс даглар бажын четпейн чорааш,

Нvvсэн одон уулсын оройд хvрээгvй байхдаа л

Хөмvрлендир өшкен ышкаш болу берди

Нvvрс болон унтрах адил болж одов

Өөрушкvнvн өртээлинге четпейн барган

[Өмөг] баяслын өртөөндөө хvрч амжаагvй

Өскvс сылдыс бодалдарым хайныктырды

Өнчин одон бодлыг минь буцалгав (ундруулав)

Өжvп калган сылдыс ышкаш болзумза-даа,

Унтарсан одон адил болсон ч гэсэн би

Өпей ырым ырлаар салгакчым бар

Өлгийн дуун дуулах залгамж минь байгаа.

1937 оны албан бичиг баримт: Эрким сэрдэн хэлдэн 64 тугаарлиг писиктин усурун пилдивис. Ынжангаж тус улуска эрким улустан олураар пvрvн ергелиг тэллээгэ Тугарсапт ТАР чагаандан сэпшеерегнин найрал ёсупилэ таныттывые. ТАР тастык херек яамжньн ораваксь сайдь Ойдуп секретер Шоома”.

“Эрхэм газраас ирсэн 64 дугаартай бичгийн учрыг мэдэв. Ингээд тус улс дахь эрхэм улсын элчингээр бvрэн эрхэт тєлєєлєгч Дугаржавыг ТАР-ийн засгаас зєвшєєрснийг найрлын ёсоор таниулъя. БН Тува Ард Улсын гадаад хэргийн яамны орлогч сайд Ойдов нарийн бичгийн дарга Чоймаа”. Энд ТАР гэсэн товчлол, “секретарь” төвд нэрнээс бусад 26 үгний 20 нь монгол, 6 нь түрэг үг байна: сэрдэн, хэлдэн, пилдивис, олураар, чагаандан, тастык.