Зарга шийтгэх яам

Зарга шийтгэх яам^[1] (уламжлалт ханз: 御史臺, пиньинь:Yu shi tai) нь Юань улсын түшмэдийн ажил үүрэгт хяналт тавьж, хийсэн ажил нь төрд сайн муу алинаар нөлөөлсөн эсэхийг хянаж, тушаал дэвших буурахыг шийддэг чухал яам байсан. Энэ байгууллагийн нэрийг хятадаар Юйшитай гэх бөгөөд анх Цинь улсын үед түшмэдийг хянахын тулд байгуулагдсан нь дараагийн бүхий л төрт улсад өвлөгджээ.

Юань улсын үе

Юань улсын үед төрийн дагалт нэгдүгээр дэсийн яам байсан. Анх 1268 онд долоон түшмэлийн тоотойгоор байгуулагдажээ. Энэ яам нь төвлөн засах яаманд захирагдахгүй бие дааж үйл ажиллагаа явуулан, зөвхөн эзэн хаанд ажлаа танилцуулах үүрэгтэй байсан. 1368 онд хятадын Мин улс байгуулагдсны дараа тус байгууллагийн Юй Ши Тай гэх нэрийг Ду Ча юань (都察院) гэж өөрчилжээ.

Бүтэц, орон тоо

• Зарга шийтгэгч тэргүүлсэн сайд (御史大夫) 2 хүн (дагалт 1-р дэсийн түшмэл)
• Туслагч түшмэл (中丞) 2 хүн (жинхэнэ 2-р дэсийн түшмэл)
• Шиюйши түшмэл (侍御史) 2 хүн (дагалт 2-р дэсийн түшмэл)
• Жишуюйши түшмэл (治書侍御史) 2 хүн (дагалт 2-р дэс, жинхэнэ 3-р дэсийн түшмэл)
• Хэрэг тэмдэглэгч түшмэл 1 хүн (дагалт 5-р дэсийн түшмэл)
• Доуши түшмэл 1 хүн (жинхэнэ 7-р дэс)
• Даамал 1 хүн (жинхэнэ 8-р дэс)
• Бичээч 4 хүн, тамга хадгалагч 2 хүн, элч 10 хүн, эмч 2 хүн, монгол бичээч 2 хүн, заргач 6 хүн, номч түшмэл 2 хүн гэсэн албан тушаалтан ажиллаж байсан.

Зарга шийтгэх яам нь Юань улсын муж, чөлгө бүрт орон нутгийн салбарыг байгуулж, тухайн орон нутгийн түшмэдийг хянан шийтгэж байсан. Тэдгээр нь Төв мужийн зарга шийтгэх яамны 8 салбар, Жяньнаний олон замын зарга шийтгэх яамны 10 салбар, Шаньси зэрэг олон замын зарга шийтгэх яамны 4 салбар болой.

Үүнээс гадна Ордны байцаах хэлтэс (殿中司, Diànzhōng sī),  Хянан байцаах хүрээлэн (察院, Chá yuàn), Орон нутгийн байцаах хэлтэс (廉訪司, Lián fǎng sī) гэсэн гурван харьяа хэлтэстэй байсан.

Юань улсын үеийн Зарга шийтгэх яамны тэргүүлсэн сайд

1. Тачар (塔察兒) 1268.7-1270.7
2. Тэжи (帖只) 1270.8-?
3. Хададай (合答帶) 1273.10-?
4. Болд (孛羅) 1275.4-1277
5. Иштөмөр (玉昔帖木兒) 1275.9-1285.1
6. Абшиха (阿必失哈) 1282.3-?
7. Сариман (撒里蠻) 1285.1-?
8. Юйлулу (玉呂魯) 1289.4-?
9. Мэндажан (門答占) 1291.5-?
10. Жиргалан (只而合郎) 1295.1-?, 1322.5-?
11. Тучи (秃赤) 1296.1-?
12. Тэгүдэр (鐵古迭而) 1304.8-?
13. Тасбуха (塔思不花) 1307.5-?
14. Тогтох (脱脱) 1307.5-1311
15. Буриадун (不里牙敦) 1309.8-?
16. Шаша (沙沙) 1311.1-?
17. Хоничи (火尼赤) 1311.3-?
18. Дашхай (塔失海牙) 1311.3-?
19. Байху (伯忽) 1313.1-?
20. Тогоон (脫歡) 1313.3-?
21. Тутуха (秃秃哈) 1319.3-?
22. Төмөрбуха (鐵木兒不花) 1319.10-?
23. Тогтох (脱脱) 1320.6-?
24. Тэгш (鐵失) 1321.3-1323
25. Ниүзэ (紐澤) 1323.10-?
26. Тухулу (秃忽鲁) 1324.2-?
27. Давлат шах (倒剌沙) 1324.10-1328
28. Ашир дархан (阿昔兒答剌罕) 1327.4-?
29. Болд (孛羅) 1329.4-?
30. Баян (伯颜) 1329.8-?
31. Элтөмөр (燕帖木兒) 1329.1-1333
32. Илэчи (亦列赤) 1329.10-?
33. Ёлбуха (玥璐不花) 1330.12-?
34. Тобидай (脫別台) 1331.7-1334.1
35. Мажардай (马札兒台) 1334.4-?
36. Садун (撒的) 1334.4-? ,1335.4-?
37. Ачачи (阿察赤) 1335.7-?
38. Тогтох (脱脱) 1338.4-?
39. Бэрхбуха (别兒怯不花) 1338.12-?
40. Эсэнтөмөр (也先帖木兒) 1340.2-?, 1349.7-?, 1352.3-?
41. Иринжинбал (亦憐真班) 1340.7 - 1347.6
42. Төмөрдаш (鐵木兒塔識) 1341.7-?
43. Тайван (太平) 1341.10-?
44. Нарин (納麟) 1347.7-?
45. Дорж (朵兒只) ?-1347.9
46. Ванжяну (汪家奴) 1353.12-1355.2
47. Сюэсюэ (雪雪) 1355.4-?
48. Шуосибан (搠思監) 1356.1-?
49. Буха (普花) 1356.4-?
50. Төртөмөр (帖里帖木兒) 1357.3-?
51. Ладааш (老的沙) 1357.6-?，1364.7-?
52. Элгүр (燕古兒) 1359.6-?
53. Фужяну (佛家奴) 1362.12-?
54. Өлзийтөмөр (完者帖木兒) 1363.6-?
55. Тожинтөмөр (秃堅帖木兒) 1364.7-?
56. Байтөмөр (别帖木兒) 1365.3-?
57. Хоничи (火你赤) 1365.6-?
58. Тулу (秃鲁) 1365.10-?
59. Болуша (孛羅沙) 1366.1-?
60. Тогтохбуха (脱脱不花) 1366.5-?
61. Ширмэн (失列門) 1366.9-?
62. Юэлубуха (月鲁不花) 1367.2-?
63. Юэлутөмөр (月鲁帖木兒) 1367.2-?
64. Буянтөмөр (不颜帖木兒) 1368.1-?

Холбоотой хуудас

• Нууц бичгийн яам

• Төвлөн засах яам

Эшлэл

1. Хятадаар 御史臺 гэхийг монгол хэлэнд 2002-2003 онд хэвлүүлсэн Монгол Улсын Түүхийн таван ботийн 2-р ботьд Дэвшүүлэх бууруулах яам, ШУА-ын Түүхийн хүрээлэнгээс гаргасан Монголын Их Юань Улс бүтээлд Зарга шийтгэх яам, МУИС-ын Түүхийн хүрээлэнгээс гаргасан таван боть номын 2-р ботьд Хянан байцаах газар гэж тус тус ялгаатай бичжээ.