Боливи

Энэ хуудас нь Өмнөд Америкийн улсын тухай өгүүлнэ. Бусад утгыг, «Боливи (салаа утга)»-с харна уу.

Боливи (Испани: Bolivia), албан ёсоор Боливийн Олон Үндэстний Улс,^[10][11] (Испани: Estado Plurinacional de Bolivia) нь Өмнөд Америкийн төв хэсэгт орших, далайд гарцгүй улс юм. Хойд болон зүүн талаараа Бразил, өмнө талаараа Парагвай, Аргентин, баруун талаараа Чили, Перутай хиллэнэ.

Боливийн Олон Үндэстний Улс Estado Plurinacional de Bolivia (Испани) Бусад албан ёсны нэрс[lower-alpha 1] Кечуа: Puliwya Achka Aylluska Mamallaqta Аймара: Wuliwya Walja Suyunakana Marka Гуарани: Tetã Blúrinasionál Volívia
Төрийн далбаа Сүлд
Төрийн дуулал: Himno Nacional de Bolivia (Испани) "Боливийн төрийн дуулал"
Хоёрдогч далбаа: Випала[1][2][3]
Боливи улсын байршил (хар ногоон) Өмнөд Америк (саарал)
Нийслэл	Сукре[lower-alpha 2]
Засаг захиргааны төв	Ла Пас[lower-alpha 2]
Томоохон хот	Санта-Крус 17°48′S 63°10′W
Албан ёсны хэл	Испани хэл Кечуа хэл Аймара хэл Гуарани хэл Бусад уугуул хэлнүүд
Угсаатны бүлгүүд (2009[4])	68% Местисо (Цагаан ба уугуул иргэдийн холимог) 20% Уугуул 5% Цагаан 1% Хар 3% Бусад 3% Хариулаагүй
Шашин (2018)[5]	89.3% Христ 70.1% Католик 17.3% Протестант 1.9% бусад урсгал 10.1% шашингүй 0.6% бусад
Ард түмний нэршил	Боливичууд‎
Төр засаг	Нэгдмэл ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс
• Ерөнхийлөгч	Луис Арсе
• Дэд Ерөнхийлөгч	Давид Чокеуанка
• Сенатын ерөнхийлөгч	Андронико Родригес
• Төлөөлөгчдийн танхимын дарга	Хергес Меркадо Суарес
Хууль тогтоох байгууллага	Олон Үндэстний Хууль Тогтоох Ассамблей
• Дээд танхим	Сенаторуудын танхим
• Доод танхим	Төлөөлөгчдийн танхим
Тусгаар тогтнол  (Испаниас)
• Тунхагласан	8 сарын 6, 1825
• Хүлээн зөвшөөрөгдсөн	7 сарын 21, 1847
• Одоогийн үндсэн хууль	2 сарын 7, 2009
Газар нутаг
• Нийт	1,098,581 км2 (27)
• Усны эзлэх талбай (%)	1.29
Хүн ам
• 2023 тооцоо	12,186,079[6] (79)
• Нягтаршил	10.4/км2 (224)
ДНБ (ХАЧП)	2022 тооцоо
• Нийт	▲ $118.8 тэрбум[7] (94)
• Нэг хүнд ноогдох	▲ $9,933[7] (120)
ДНБ (нэрлэсэн)	2022 тооцоо
• Нийт	▲ $43.4 тэрбум[7] (96)
• Нэг хүнд ноогдох	▲ $3,631[7] (126)
ОТББИ (2019)	▼ 41.6[8] дундаж
ХХИ (2021)	▼ 0.692[9] дундаж · 118
Мөнгөний нэгж	Боливиано (BOB)
Цагийн бүс	UTC−4 (BOT)
Огнооны формат	өө/сс/жжжж
Жолооны тал	баруун
Утасны томьёо	+591
Домэйн нэр	.bo

Европын колоничлолоос өмнө Боливийн Андын бүс нутаг нь Колумбаас өмнөх Америкийн хамгийн том улс болох Инкийн эзэнт улсын бүрэлдэхүүнд багтаж байв. 16-р зуунд Испанийн эзэнт улс тус нутгийг эзэлжээ. Испанийн колоничлолын ихэнх үед энэхүү нутаг дэвсгэрийг Дээд Перу буюу Чаркас гэж нэрлэн, Испанийн Өмнөд Америк дахь колониудын ихэнхийг багтаасан Перугийн дэд вант улсаас захирдаг байв. 1809 онд тусгаар тогтнолоо зарлан, 16 жилийн иргэний дайны эцэст 1825 оны 8 сарын 6-нд Симон Боливарын нэрээр нэрлэсэн бүгд найрамдах улсаа төвхнүүлж чаджээ. Боливи улс нь байгуулагдсан цагаасаа хойш улс төрийн тогтворгүй байдал, дарангуйлал, эдийн засгийн хүнд хэцүү байдал дунд байсаар ирсэн.

Өдгөө Боливи улс нь 8 департмент буюу мужаас тогтох ардчилсан улс болно. Баруун хэсгээр нь Андын нурууны өндөр сүрлэг уулс дүнхийж, зүүн хэсгээр нь Амазон мөрний ай савд багтах нам дор газартай. Хөгжиж буй тус орон хүний хөгжлийн индексийн зэрэглэлээр дундаж түвшинд багтах бөгөөд ядуурал 60% орчим хувьтай. Эдийн засгийн гол салбарууд нь хөдөө аж ахуй, ой, загасны аж ахуй, уул уурхай, мөн сүлжмэл, оёмол эдлэл, металлург, газрын тосны үйлдвэрлэл болно. Боливи улс нь байгалийн баялаг ихтэй, ялангуяа цагаан тугалга элбэг байдаг.

Боливи улсын 10 сая орчим хүн ам нь Америндиан, Местицо, Европ, Ази, Африк гээд олон янзын угсаа гаралтай үндэстнүүдийн холимог болно. Голчлон испани хэлээр хэлэлцэх тус ард түмний дунд испани, аймара, кечуа гэсэн үндсэн 3 хэлнээс гадна уугуул иргэдийн 34 хэлийг албан ёсны хэл гэж үздэг. Ийнхүү олон хэл соёлын өлгий болсон Боливи улсын хоол хүнс, урлаг, утга зохиол, дуу хөгжим нь асар баялаг билээ.

Тэмдэглэл

1. Боливид бусад хэлийг хууль ёсны автохтон хэл гэж албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн..

   • Кечуа: Puliwya Achka Aylluska Mamallaqta
   • Загвар:Lang-ay
2. Сукре нь үндсэн хуулийн нийслэл бөгөөд шүүх засаглалын суудал бөгөөд гүйцэтгэх, хууль тогтоох, сонгуулийн эрх мэдэл нь Ла Паст байрладаг.

Эшлэл

1. León, Ana María; Herscher, Andrew (2021). "Indigenous Modernities: The Tocapu and Other American Grids". In Hernández, Felipe; Lara, Fernando Luiz (eds.). Spatial Concepts for Decolonizing the Americas. Cambridge Scholars. p. 43. ISBN 978-1-5275-7653-7.
2. Galván, Javier A. (2011). Culture and Customs of Bolivia. Abc-Clio. p. xxiii. ISBN 978-0-313-38364-9.
3. "Bolivia (Plurinational State of)'s Constitution of 2009, English translation" (PDF). constituteproject.org. Constitute (Oxford University Press). Архивласан (PDF) огноо 2022-10-09. Татаж авсан: 22 March 2022. The symbols of the State are the red, yellow and green tri-color flag; the Bolivian national anthem; the coat of arms; the wiphala; the rosette; the kantuta flower and the patujú flower. (Art. 6 ii)
4. "Bolivia". The World Factbook (2024 ed.). АНУ-ын Тагнуулын төв газар. Татаж авсан: 25 March 2017. (Archived 2017 edition)
5. Religion affiliation in Bolivia as of 2018. Based on Latinobarómetro. Survey period: 15 June to 2 August 2018, 1,200 respondents.
6. "Bolivia". The World Factbook (2024 ed.). АНУ-ын Тагнуулын төв газар. Татаж авсан: 22 June 2023.
7. "World Economic Outlook Database, October 2022". IMF.org. International Monetary Fund. October 2022. Татаж авсан: 11 October 2022.
8. "GINI index (World Bank estimate) – Bolivia". World Bank. Архивласан огноо 11 August 2018. Татаж авсан: 17 June 2021.
9. "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (англи хэлээр). United Nations Development Programme. 8 September 2022. Архивласан (PDF) огноо 2022-10-09. Татаж авсан: 8 September 2022.
10. http://www.who.int/countries/bol/en/
11. http://data.un.org/CountryProfile.aspx?crName=Bolivia%20(Plurinational%20State%20of)