From Wikipedia, the free encyclopedia
„Доживувањата на Чичиков или Мртви души (поема)“ (руски: Похождения Чичикова или Мертвые души (поэма) — роман на рускиот писател Николај Гогољ, првпат објавен во 1842 година.
Насловна страна на првото издание на Мртви души. Москва, 1842 | |
Автор | Николај Гогољ |
---|---|
Изворен наслов | Мертвыя души |
Земја | Руско Царство |
Јазик | Руски |
Жанр | пикарескен, политички, сатира |
Издадена | 1842 |
Гогољ започнал да го пишува романот во средината на 1835 година, а сижето му го позајмил Пушкин, наговарајќи го да започне да пишува поголемо дело. Во „Исповедта на писателот“, Гогољ го објаснува настанувањето на делото „Мртви души“: Во една прилика, кога Гогољ му прочитал на Пушкин една сцена, тој се воодушевил и му рекол „...како е можно со таква способност човек да не се зафати со некое големо дело!“ Потоа, Пушкин почнал да му укажува на Гогољ на неговата кревка градба, на болестите и на можноста да умре млад; потоа, му го кажал примерот со Сервантес кој, иако напишал неколку извонредни раскази, да не се зафател со „Дон Кихот“, никогаш не би го зазел своето место меѓу писателите; најпосле, му го отстапил своето сиже од кое сакал да напише еден вид поема, а тоа било сижето за „Мртви души“.[1]
Откако ги напишал првите три глави, Гогољ ја прекинал работата на романот, посветувајќи се на пишувањето на комедијата „Ревизор“. По напуштањето на Русија, тој ја продолжил работата на романот во швајцарското место Веве, а потоа и во Париз, каде работел со голем полет. Така, во едно писмо до Жуковски, тој вели: „Сè што почнав, повоторно го преработив, размислив повеќе за целиот план и сега го водам мирно како летопис. Ако го сработам ова дело онака како што треба да се направи, тогаш... какво огромно, какво оригинално сиже! Цела Русија ќе се појави во него! Тоа ќе биде првата моја добра работа, работа која ќе го прослави моето име!“[2] Гогољ ги преработил трите глави во Париз, а малку подоцна во Рим ја продолжил работата на романот. Првиот дел на „Мртви души“ Гогољ го пишувал шест години и го завршил есента 1841 година. П. В. Аненков, кој му помагал на Гогољ во препишувањето на романот, опишува една случка која го покажува задоволството на Гогољ од она што го напишал: Еднаш, за време на препишувањето на шестата глава, Аненков го изразил своето воодушевување, нарекувајќи ја главата генијална, а малку подоцна, за време на прошетката, Гогољ запеал некоја весела украинска песна и на улицата почнал да игра со чадорот од кој по неколку минути останала само дршката.[3][4]
Во декември 1841 година, Гогољ го доставил до цензурата во Москва. Меѓутоа, цензорите постојано му давале забелешки на некои неважни ситни детаљи. На пример, еден цензор се спротивставил на печатењето на книгата, со образложение дека душата е бесмртна, дека не постојат мртви души и дека насловот е во спротивност на една од основните христијански догми. Кога му било објаснето дека се мисли на кметовите, цензорот одговорил дека дури сега не дава дозвола за печатење, зашто книгата е насочена против кметовите.[5] Наскоро нему му станало јасно дека нема да добие дозвола за печатење на романот и затоа го замолил познатиот критичар В. Г. Белински да го предаде ракописот до цензурата во Петроград. Таму, цензорот Никитенко се покажал поблаг и дал дозвола за објавување, со барање до авторот да направи поправки на 36 „сомнителни места“, да ја измени приказната за капетанот Копејкин и да го промени насловот на книгата. Така, романот излегол од печат на 21 мај 1842 година, со наслов „Доживувањата на Чичиков или Мртви души“ (како што барала цензурата) и под тој наслов продолжил да се објавува до Октомвриската револуција.[4]
На средината од корицата на првото издание на „Мртви души“ со големи букви се издвојува зборот „Поема“, потоа со ситни букви е напишано „Доживувањата на Чичиков“, а подолу со црни букви стои насловот „Мртви души“, заедно со годината на издавањето. Притоа, на корицата се претставени вињети на черепи, шишиња, чаши, печена гуска и трагични маски; странично се прикажани контурите на кафеани, бунари, риби, шишиња, опинци, а најгоре е прикажана познатата руска тројка.[6]
Во 1846 година се појавило второто издание на првиот дел на „Мртви души“. Во предговорот на ова издание, Гогољ објаснува дека неговата намера била да ги покаже недостатоците и пороците на рускиот човек, додека подобрите луѓе и карактери ќе најдат место во другите делови на романот. Притоа, тој признава дека многу нешта во книгата не се верно опишани и дека во неа има многу пропусти и грешки, молејќи ги читателите да ги поправат. Понатаму, Гогољ пишува дека во книгата не се работи за стилот и за убавината на изразот, туку за нештата и за вистината на нештата и дека не може да ги објави последните делови од романот додека колку-толку не го запознае рускиот живот.[7]
Според планот на Гогољ, „Мртви души“ требало да бидат составени од три дела. Во едно писмо до Жуковски од 1842 година, тој пишува: „Ви ги испраќам Мртви души. Тоа е првиот дел. Овој дел многу го преработив... но, не можам а да не видам колку малку е важен во споредба со другите делови што треба да дојдат по него.“ Притоа, Гогољ го нарекува првиот дел шупа, а другите делови ги споредува со дворец со колосални размери.[8] Гогољ почнал да го пишува вториот дел на „Мртви души“ пред да биде објавен првиот дел. Меѓутоа, во 1842 година тој западнал во душевна криза и во мистицизам, што се забележува и во неговите редакции на вториот дел на романот. Во такви околности, борејќи се со здравиот разум и со опскурното мисионерство, во 1845 година, тој го запалил ракописот, а во 1848 година, по неговата посета на Палестина и враќањето во Русија, продолжил да работи на вториот дел на „Мртви души“, но повторно го запалил ракописот. Сепак, продолжил да ја пишува книгата и да ги преработува главите. Познато е дека успеал да ја заврши и да ја препише книгата, но девет дена пред смртта, на 12 февруари 1852 година го запалил и тој ракопис. Случајно, од книгата останале пет глави коишто ги објавил неговиот роднина Николај Трушковски во Москва, во 1855 година, врз основа на ракописната копија на оригиналот што ја направил С. П. Шевирјов. Не е познато, зошто Гогољ го уништил ракописот на вториот дел на книгата, но се знае дека на неа работел повеќе од десет години при што тој им читал делови од книгата на своите пријатели. Денес, од вториот дел на „Мртви души“ се зачувани првите четири глави коишто се поврзани и сочинуваат целина. Единствено, четвртата глава е недовршена и таа претставува дел од некоја од завршните глави на книгата. Врз основа на фактот дека имињата во неа не се конечно утврдени, за неа се претпоставува дека е напишана пред останатите три глави, а за сите четири глави се претпоставува дека припаѓаат на една од првите редакции на вториот дел на „Мртви души“, можеби на онаа што Гогољ ја запалил во 1845 година.[9]
Во вториот дел на „Мртви души“ јасно се гледа големата идејна и душевна криза на Гогољ, како и промената во неговата идеологија. Навистина, и во вториот дел се присутни силните реалистични слики од животот, а ликовите на Тентетников и Хлобуев воопшто не заостануваат зад јунаците од првиот дел. Особено е интересен ликот на Тентетников, кој во руската книжевност претставува прототип на Обломов. Во таа смисла, Чернишевски вели дека “во поголемиот дел од исечоците, наспроти нивната неодреденост, избива големиот Гогољев талент со својата поранешна сила, свежина, благородност на насоката вродена на неговата висока природа.“ Но, во овој дел јасно се гледа тенденцијата за разубавување на стварноста и Гогољ се обидува да создаде идеални руски луѓе од типот на спахијата Констанжоглу, милионерот Муразов и Улињка, ќерката на генералот. Меѓутоа, овие идеални ликови се нереални и невистинити.[10]
Покрај четирите глави од вториот дел на „Мртви души“, зачувани се три варијанти на „Приказната за капетанот Копејкин“, коишто суштински се разликуваат меѓу себе. Притоа, првата варијанта (којашто Гогољ воопшто не ја доставил до цензурата) е најпошта, втората варијанта е онаа што била забранета од цензурата, а третата е варијантата одобрена од цензурата. Подготвувајќи го првиот дел на „Мртви души“ за печат, Гогољ претпоставил дека цензурата нема да ја одобри „Приказната за капетанот Копејкин“ и затоа ги ублажил најострите места од првата редакција и целосно го исфрлил крајот во кој било опишано како богатиот Копејкин заминал во Америка. Меѓутоа, дури и разблажената верзија не била прифатлива за цензорот Никитенко, кој побарал од Гогољ да ја исфрли приказната за Копејкин. Гогољ бил огорчен поради тоа барање, сметајќи дека приказната е едно од најдобрите места во книгата. Поради тоа, тој одлучил целосно да ја преработи приказната и така настанала третата варијанта.[11]
Романот се состои од два дела при што првиот дел содржи 11 глави, а вториот дел се состои од четири нумерирани глави (од кои четвртата е недовршена) и една ненумерирана глава.[12][13]
Во „Мртви души“ Гогољ дал цела галерија на типични ликови од тогашна Русија. Во прв ред, сликајќи го благородништвото, тој ја продолжил темата почната во неговите збирки раскази „Вечери во селцето крај Диканка“ и „Миргород“ и повторно го прикажува паразитскиот живот на спахиите. Ликовите на Манилов, Собакевич, Ноздрјов, Коробочка и другите претставуваат деформација на човечката природа и деградација на најважното во човекот, иако секој од нив претставува посебен лик: Манилов е добар човек, љубезен и „идеалист“, но од неговата добрина нема никаква полза и затоа за него се добива негативна слика; за разлика од него, Коробочка и Собакевич се практични и себични луѓе кои ги гледаат своите интереси; а интересен е и ликот на Ноздрјов, кој на почетокот делува како обичен дрдорко, но подоцна се покажува како расипан човек. Сепак, покрај спахиите, Гогољ ги прикажува и провинциските градови во кои живеат морални чудовишта, а службениците се корумпирани и ја крадат државата. Особено релјефно е насликан главниот лик, Чичиков, кој по своите карактерни црти не е подобар од спахиите и државните службеници. Уште од детството, тој е воспитуван да им се додворува на претпоставените и постепено тој се формирал во совршен никаквец. Во продолжение, еден од насилните делови во „Мртви души“ е Приказната за капетанот Копејкин - мајсторско дело во кое се исмејува петроградската бирократија.[20]
Во предговорот кон второто издание на „Мртви души“ од 1846 година, Гогољ им се обраќа на новинарите, писателите и читателите со молба, независно од нивното образование, внимателно да го прочитаат делото и да му ги испратат своите забелешки. Притоа, тој објаснува дека во книгата намерно се насликани ликови кои ги покажуваат недостатоците и пороците на рускиот човек, а не неговите вредности, додека подобрите карактери ќе бидат опишани во другите делови од книгата.[21] Исто така, авторот укажува дека во дискусиите за книгата вниманието не треба да биде насочено кон стилот, туку главната поента се состои во вистината за нештата.[22] Во продолжение, Гогољ кажува дека не може да ги објави последните делови од книгата сè додека сестрано не го запознае рускиот живот.[23]
Иако на прв поглед, „Мртви души“ претставува неверојатна и смешна анегдота, во романот Гогољ успеал аналитички да ја открие суштината на руското општество во 19 век. Бидејќи неговата сложена и оригинална замисла не можела да се изрази во конценционалната форма на романот, Гогољ ја прифатил формата на поемата, која му овозможила да ги спои реализмот и лирските теми, т.е. прозата со поезијата. Оттука, во речиси сите свои статии, критичарот Белински го нарекува Гогољ поет. Инаку, уметничката структура на „Мртви души“ ја сочинуваат три меѓусебно поврзани круга: спахиите, градските службеници и животниот пат на Чичиков при што во делото нема главни и споредни јунаци. Поради тоа, своевремено, некои критичари сметале дека „Мртви души“ претставува циклус на различни новели, но органската целокупност на делото го докажува спротивното.[4]
Во своето дело „За развојот на револуционерните идеи во Русија“, критичарот Херцен пишува дека објавувањето на „Мртви души“ бил настан што „ја потресол целата Русија“, предивикувајќи поделба на два табора: едни го фалеле, а други го критикувале делото. Уште кога Гогољ му прочитал на Пушкин некои од почетните делови од романот, Пушкин воодушевено рекол: „Боже, колку е тажна нашата Русија!“. Осврнувајќи се на „Мртви души“, Херцен вели: Гогољевата поезија е крик на ужасот и срамот што ги испушта човекот, понижен од нискиот живот, кога наеднаш ќе го забележи во огледалото своето скотско лице.“ Поетот Н. Јозиков, во едно писмо од 1 декември 1842, го изразува восхитот со зборовите: „Каков талент! Многумина пред Гогољ го опишувале изживувањето на руското благородништво, но никој како него не го налутил толку“. Од друга страна, реакционерните критичари, како Булгарин, Сенковски и Полевој, тврделе дека „Мртви души“ се „извитоперена карикатура“ и „клеветење“ на Русија; списанието „Северна пчела“ го обвинувала дека насликал „некаков посебен свет на никаквеци што никогаш не постоел и ниту можел да постои“; а умерените критичари му префрлале за едностраното и тенденциозно прикажување на стварноста; а најдалеку отишол Ф. И. Толстој-Американец кој на еден собир изјавил дека „Гогољ е непријател на Русија и треба во синџири да се спроведе во Сибир.“[6][24]
Веќе во првите два месеца по појавувањето на книгата, за неа се појавиле бројни критички статии. На пример, во статијата насловена „Неколку зборови за Гогољевата поема Доживувањето на Чичиков или Мртви души“, К. С. Аксаков го застапувал мислењето дека поемата, со својата содржина, карактер и поетска форма, претставува омаловажување на Хомеровиот класичен еп и негово претворање во роман. На тие обвинувања остро одговорил Белински, докажувајќи дека споредбата со Хомер е бесмислена и дека делото на Гогољ е „еп на нашето време“ во којшто се „огледува современиот живот“. Навреден од критиката, Аксаков одговорил со антикритика во списанието „Московјанин“, а нему му одговорил Белински со статијата „Објаснение на објаснението по повод Гогољевиот еп Мртви души“, објавена во 11. тетратка на списанието „Татковински записи“. Повторно, Белински докажувал дека нема никаква сличност меѓу Гогољ и Хомер, зашто патосот на „Илијадата“ ја афирмира стварноста, додека патосот на „Мртвите души“ ја негира стварноста. Според Белински, единствената сличност меѓу Гогољ и Хомер е тоа што двајцата се поети. Од друга страна, мислењата на Аксаков ги поддржале критичарите Самарин и Хомјаков.[25] На тој начин се развила голема полемика за книгата, што го навело Белински да заклучи дека критичките расправи околу „Мртви души“, всушност, се резултат на судирот меѓу старите и новите принципи, т.е. дека тие се битка на две епохи.[26] Во својата статија, Белински ги оценил „Мртви души“ како „дело што стои над сè што било и што е во руската книжевност, зашто во нив длабочината на живата општествена идеја е неразделно поврзана со бескрајно уметничките убавини на сликите.“ Иако романот е исполнет со смешни ситуации, смеата нема централно место во него и Белински воопшто не го сметал за хумористично дело. така, тој пишува: „Ние не гледаме во неа ништо шеговито... сè во неа е сериозно, мирно, вистинито и длабоко.“[27] Инаку, самиот Гогољ бил незадоволен од брошурата на К. С. Аксаков и во писмото до С. П. Аксаков изразил жалење што авторот на статијата не ја сфатил поемата и дека го „посрамотил пред светот“, изразувајќи надеж дека критиката ќе успее точно да ја определи вредноста на поемата. Во тој поглед, Белински бил првиот критичар кој ја сфатил вредноста на „Мртви души“, а подоцна нему му се придружиле и Херцен и Чернишевски, кој во едно писмо до Гогољ истакнал дека тој е основач на „сатиричниот или поточно критичкиот правец во рускиот реализам“.[28]
На крајот од првата книга од романот „Предел насликан со чај“ на српскиот писател Милорад Павиќ, главниот лик зема повторно да ја чита книгата „Мртви души“ (која еднаш веќе ја прочитал на 15-годишна возраст) при што додека чита надвор врне силен дожд, исто како во дејствието на книгата.[29]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.