Karajaan Pagaruyuang adolah karajaan Malayu nan pernah badiri di Sumatra Barat jo daerah sakitanyo. Namo karajaan iko dirujuak dari tambo masarakaik Minangkabau, iyolah Nagari Pagaruyuang. Karajaan iko runtuah pado maso Parang Padri. Adonyo pajanjian antaro kaum Adaik jo pihak Balando, menjadikan alasan Pagaruyuang barado dalam pangawasan Balando.[1]

Untuak nagari nan banamo samo, caliak Pagaruyung, Tanjung Emas, Tanah Datar.
Fakta Singkat
Pagaruyuang
Pagaruyung Dārul Qarār
Dharmasraya
 
Malayapura
1347–1825
Thumb Thumb
Bandera Cap Mohor
Thumb
Lokasi Pagaruyuang
Ibu kota Pagaruyung
Bahaso Minang, Melayu, Sanskerta
Agamo Dari Buddha barubah manjadi Islam
Pamarentahan Monarki
Sejarah
 - Didirikan 1347
 - Parang Padri 1825
Tutup

Pagaruyuang dianggap sabagai panaruih dari karajaan Malayupura,[2] nan didirian dek Adityawarman,[3] sabagai panguaso Bhumi Malayu di Suwarnabhumi (kini Sumatra). Salain Pagaruyuang, wilayah Malayapura maliputi juo karajaan Dharmasraya jo daerah taklukan lainnyo.[4]

Namo

Namo karajaan iko marujuak ka namo pohon nibung atau ruyuang (Oncosperma tigillarium),[5] sarato dapek diliek dari inskripsi pado cap mohor Sultan Tunggal Alam Bagagar[6] nan batulisan Jawi: سلطان توڠݢل عالم باݢݢر ابن سلطان خليفة الله يڠ ممڤوڽاءي تختا کراجأن دالم نݢري ڤݢرويڠ دار القرار جوهن برداولة ظل الله في العالم; nan dalam tulisan Latin dibaco: "Sulthān Tunggal Alam Bagagar ibnu Sulthān Khalīfatullāh nan mampunyoi tahta karajaan dalam negeri Pagaruyung Dārul Qarār Johan Berdaulat Zhillullāh fīl 'Ālam".[7][8]

Asa usua

Dari tambo Minangkabau, indak ado pananggalan pasti dari satiok kajadian. Tambo indak jaleh pulo manyabuik Aditiawarman sabagai pandiri karajaan. Namun, babarapo batu basurek jaman itu manunjuakkan baso Adityawarman memang pernah manjadi rajo di Sarawasa/Surawasawan, kini Nagari Saruaso di Tanah Datar.

Dari manuskrip nan dipaek baliak dek Adityawarman pado bagian balakang Arca Amoghapasa[9] disabuikan pado tahun 1347 Adityawarman mamproklamasiaan diri manjadi rajo di Malayapura, Adityawarman marupoan putra dari Adwayawarman takah nan tapaek pado Prasasti Kuburajo, jo anak dari Dara Jingga putri dari Karajaan Dharmasraya nan disabuik pulo dalam Pararaton. Inyo sabalunnyo basamo-samo Mahapatih Gajah Mada baparang manaklukan Bali jo Palembang,[10] sangkek manjabaik kamungkinan Adityawarman mamindahan pusek pamarentahannyo ka daerah padalaman Minangkabau.

Dari prasasti Suruaso nan baaksara Malayu manyabuikan Adityawarman manyalasaian pambangunan banda untuak mangairi taman Nandana Sri Surawasa nan sanantiaso kayo akan padi[11] nan sabalunnyo dibuek dek pamannyo yaitu Akarendrawarman nan manjadi rajo sabalunnyo, sahinggo dapek dipastian sasuai jo adaik Minangkabau, pawarisan dari mamak ka kamanakan alah tajadi pado maso tersebut.[12] Samantaro itu, pado sisi lain dari saluran irigasi tersebut ado juo sabuah prasasti nan baaksara Nagari atau Tamil, sahinggo dapek manunjuakan adanyo sakalompok masyarakaik dari selatan India dalam jumlah nan signifikan pado kawasan tersebut.[11]

Adityawarman pado awalnyo dikirim untuak manunduakan daerah-daerah penting di Sumatra, jo bertahta sabagai raja bawahan (uparaja) dari Majapahit.[13] Namun, dari prasasti-prasasti nan ditinggaan dek rajo iko alun ado ciek alah pun nan manyabuik sasuatu hal nan bakaikan jo Bhumi Jawa dan kudian dari berita Tiongkok diketahui Adityawarman pernah mangiriman utusan ka Tiongkok sabanyak 6 kali salamo rentang wakatu 1371 sampai 1377.[12]

Sasudah maningganyo Adityawarman, kamungkinan Majapahit mangiriman baliak ekspedisi untuak manaklukan karajaan iko pado tahun 1409.[13] Legenda-legenda Minangkabau mancataik partampuran dahsyat jo tantaro Majapahit di daerah Padang Sibusuk. Konon daerah tersebut dinamoan baitu dek banyaknyo mayat nan bagalimpangan di sinan. Manuruik legenda tersebut tantaro Jawa berhasil dikalahan.

Sabalun karajaan iko tagak, sabanarnyo masyarakaik di wilayah Minangkabau alah mamiliki sistem politik samacam konfederasi, nan marupoan limbago musyawarah dari babagai nagari jo luhak. Dicaliak dari kontinuitas sijarah, Karajaan Pagaruayung marupoan samacam parubahan sistem administrasi samato bagi masyarakaik satampek.

Pangaruah Islam

Thumb
Istano Basa Pagaruyung tampek rajo batahta

Kadatangan agamo Islam salapeh akia abaik ka-14 labiah-kurangnyo maagiah pangaruah tarutamo nan bakaitan jo sistem patrialineal, jo maagiah fenomena nan relatif baru pado masarakaik di padalaman Minangkabau. Pado awal abaik ka-16, Suma Oriental nan ditulih antaro taun 1513 jo 1515, mancataik dari katigo rajo Minangkabau, anyo ciek nan alah manjadi Muslim sajak 15 taun sabalunnyo.[14]

Pangaruah Islam di Pagaruyuang sabana bakambang kiro-kiro pado abaik ka-16, yaitu malalui para musafir jo guru agamo nan singgah atau datang dari Aceh jo Malaka. Pado abaik ka-17, Karajaan Pagaruyuang akianyo barubah manjadi Kasultanan Islam. Rajo Islam nan patamo dalam tambo adaik Minangkabau disabuikkan banamo Sultan Alif.[15]

Basamo masuaknya agamo Islam, mako aturan adaik nan indak sasuai jo ajaran agamo Islam mulai diapuih, sarato hal-hal nan pokok dalam adaik diganti supayo sasuai jo aturan agamo Islam. Namun, dalam babarapo hal masih ado sistem jo caro-caro adaik nan dipadiaan dan ikolah nan manjadi salah ciek pamicu pacahnya parang saudara nan disabuik Parang Padri. Manuruik A.A. Navis, parang iko pado mulonyo antaro kaum Padri jo kaum Adaik nan basengketo pusako rajo Pagaruyuang nan punah,[16] sabalun Balando malibekan diri dalam paparangan.[17]

Wilayah kakuasaan

Wilayah pangaruah politik Karajaan Pagaruyuang adolah wilayah tampek iduik, tumbuah, jo bakambang kabudayaan Minangkabau. Manuruik Tomé Pires dalam Suma Oriental,[18] ranah Minangkabau salain dataran tinggi padalaman Sumatra tampek di mano rajonyo tingga, lai masuak juo wilayah pantai timua ''Arcat'' (antaro Aru jo Rokan) ka Jambi jo kota-kota palabuhan pantai barat Panchur Barus, Tiku, jo Pariaman. Dari catatan itu dinyatokan juo baso Indragiri, Siak jo Arcat marupoan bagian dari ranah Minangkabau, jo Taluak Kuantan sabagai palabuahan utamo rajo Minangkabau. Namun, balakangan daerah-daerah rantau sarupo Siak, Kampar jo Indragiri kamudian lepeh jo ditakluakkan dek Kasultanan Malaka jo Kasultanan Aceh.[19]

Wilayah pangaruah politik Karajaan Pagaruyuang dapet juo diliek dari panyatoan Tambo (lagenda adat) babahaso Minang iko:[20]

Dari Sikilang Aia Bangih
Hinggo Taratak Aia Hitam
Dari Durian Ditakuak Rajo
Hinggo Sialang Balantak Basi

Sikilang Aia Bangih adolah bateh utara, kini di daerah Pasaman Barat, babateh jo Natal, Sumatra Utara. Taratak Aia Hitam adolah daerah Bengkulu. Durian Ditakuak Rajo adolah wilayah di Kabupaten Bungo, Jambi. Nan tarakia, Sialang Balantak Basi adolah wilayah di Rantau Barangin, Kabupaten Kampar, Riau sekarang. Sacaro langkoknyo, di dalam tambo dinyatoan baso Alam Minangkabau (wilayah Karajaan Pagaruyuang) adolah sabagai barikuik:

Nan salilik Gunuang Marapi
Saedaran Gunuang Pasaman
Sajajaran Sago jo Singgalang
Saputaran Talang jo Kurinci
Dari Sirangkak nan Badangkang
Hinggo Buayo Putiah Daguak
Sampai ka Pintu Rajo Hilia
Hinggo Durian Ditakuak Rajo
Sipisau-pisau Hanyuik
Sialang Balantak Basi
Hinggo Aia Babaliak Mudiak
Sailiran Batang Bangkaweh
Sampai ka ombak nan badabua
Sailiran Batang Sikilang
Hinggo lauik nan sadidieh
Ka timua Ranah Aia Bangih
Rao jo Mapek Tunggua
Gunuang Mahalintang
Pasisia Banda Sapuluah
Taratak Aia Hitam
Sampai ka Tanjuang Simalidu
Pucuak Jambi Sambilan Lurah
Daerah Luhak Nan Tigo
Daerah bakuliliang Gunuang Pasaman
Daerah sakita Gunuang Sago jo Gunuang Singgalang
Daerah sakita Gunuang Talang jo Gunuang Karinci
Daerah Pariangan Padang Panjang jo sakitanyo
Daerah di Pesisir Selatan inggo Muko-Muko
Daerah Jambi sabalah barat
Daerah nan babateh jo Jambi
Daerah sakita Indragiri Hulu inggo Gunuang Sahilan, Kampar
Daerah sakita Gunuang Sailan jo Singingi
Daerah inggo ka rantau pasisia sabalah timua atau daerah Kabupaten Pelalawan
Daerah sakita Danau Singkarak jo Batang Ombilin
Daerah inggo Samudra Indonesia
Daerah sapanjang pinggia Batang Sikilang, Pasaman Barat
Daerah nan babateh jo Samudra Indonesia
Daerah sabalah timua Aia Bangih (Sungai Beremas)
Daerah di kawasan Rao jo Mapek Tunggua
Daerah nan babateh jo Tapanuli salatan
Daerah sapanjang pantai barat Sumatra
Daerah sakita Silauik jo Lunang
Daerah inggo Tanjung Simalidu
Daerah sahilia Batang Hari

Sistem pamarintah

Rajo

Adityawarman pado awalnyo manyusun sistem pamarintahannyo mirip jo sistem pamarintahan yang ado di Majapahit[21] maso itu, meskipun kamudian manyasuaikannyo jo karakter dan struktur kakuasaan karajaan sabalumnyo (Dharmasraya jo Sriwijaya) yang parnah ado pado masyarakaik satampak. Ibu kota diparintah sacaro langsuang dek rajo, samantaro daerah pendukuang tetap diparintah dek Datuk satampak.[22]

Pagaruyung punyo sistem rajo triumvirat yang disebuik rajo tigo selo ("tiga orang raja yang bersila"), yang tadiri dari:[23]

  1. Rajo Alam yang bakadudukan di Pagaruyung;
  2. Rajo Adat yang bakadudukan di Buo;
  3. Rajo Ibadat yang bakadudukan di Sumpur Kudus.

Mantari

Rajo-rajo Pagaruyung punyo ampek urang pembesar utamo yang disabuik Basa Ampek Balai, yaitu:

  1. Bandaro yang bakadudukan di Sungai Tarab;
  2. Makhudum yang bakadudukan di Sumanik;
  3. Indomo yang bakadudukan di Suruaso;
  4. Tuan Gadang yang bakadudukan di Batipuh.

Balakangan, pangaruah Islam manampekkan Tuan Kadi yang bakadudukan di Padang Ganting manggeser kadudukan Tuan Gadang di Batipuh, dan batugas manjago syariah ugamo.[rujuakan?]

Sabagai aparaik pamarintahan, masiang-masiang Basa Ampek Balai punyo daerah-daerah tatantu tampek mereka berhak managiah upeti sakadarnyo, yang disabuik rantau masiang-masiang pambesar itu. Bandaro mampunyoi rantau di Bandar X, rantau Tuan Kadi adolah di VII Koto dekek Sijunjung, Indomo punyo rantau di bagian utaro Padang sadangkan Makhudum punyo rantau di Semenanjung Melayu, di daerah pamukiman urang Minangkabau di sinan.[rujuakan?]

Salain itu dalam manjalankan roda pamarintahan, karajaan juo mangenal aparaik pamarintah yang manjalankan kabijakan dari karajaan sasuai jo fungsi masiang-masiang, yang disabuik Langgam nan Tujuah. Mereka tadiri dari:

  1. Pamuncak Koto Piliang
  2. Pardamaian Koto Piliang
  3. Pasak Kungkuang Koto Piliang
  4. Harimau Campo Koto Piliang
  5. Camin Taruih Koto Piliang
  6. Cumati Koto Piliang
  7. Gajah Tongga Koto Piliang[rujuakan?]

Pamarintahan Darek jo Rantau

Dalam laporannyo, Tomé Pires alah mamformulasikan struktur wilayah dari tanah Minangkabau dalam darek (land) jo rantau (sea/coast),[24] walaupun untuak babarapa daerah pantai timua Sumatra sarupo Jambi jo Palembang disebuikkan alah dipimpin dek seurang patih yang ditunjuak dari Jawa.

Karajaan Pagaruyung mambawahi labiah dari 500 nagari, yang marupokan satuan wilayah otonom pamarintahan. Nagari-nagari iko marupokan dasar karajaan, dan mampunyai kawenangan yang lueh dalam mamarintah. Suatu nagari mampunyai kekayaannya surang dan mampunyoi pangadilan adaiknyo surang. Babarapo buah nagari kadang-kadang mambantuak pasakutuan. Misalnyo Bandar X adolah pasakutuan sapuluah nagari di salatan Padang. Kapalo pasakutuan iko diambiak dari kaum panghulu, dan diagiah gala rajo. Rajo ketek iko batindak sabagai wakia Rajo Pagaruyung.

Dalam pambantukan suatu nagari sajak dahulunyo alah dikenal dalam istilah pepatah yang ado pado masyarakaik adaik Minang itu sendiri yaitu Dari Taratak manjadi Dusun, dari Dusun manjadi Koto, dari Koto manjadi Nagari, Nagari ba Panghulu. Jadi dalam sistem administrasi pamarintahan di kawasan Minang dimulai dari struktur tarandah disebuik jo Taratak, kamudian bakambang manjadi Dusun, kamudian bakambang manjadi Koto dan kamudian bakambang manjadi Nagari. Biasonyo setiok nagari yang dibentuak minimal alah terdiri dari 4 suku yang mandomisili kawasan tersebut.[25]

Darek

Informasi lebih lanjut Luhak nan Tigo, Luhak Tanah Data ...
Luhak nan Tigo
Luhak Tanah Data Luhak Agam Luhak Limopuluah
Alam Surambi Sungai Pagu Ampek-Ampek Angkek Hulu
Batipuah Sapuluah Koto Lawang nan Tigo Balai Lareh
Kubuang Tigobaleh Nagari-nagari Danau Maninjau Luhak
Langgam nan Tujuah Ranah
Limokaum Duobaleh Koto Sandi
Lintau Sambilan Koto
Lubuak nan Tigo
Nilam Payuang Sakaki
Pariangan Padangpanjang
Sungai Tarab Salapan Batua
Talawi Tigo Tumpuak
Tanjuang nan Tigo
Sapuluah Koto di Ateh
Tutup

Di daerah Darek atau daerah inti Karajaan Pagaruyung tabagi ateh tigo luhak (Luhak Nan Tigo, yaitu Luhak Tak nan Data, balakangan manjadi Luhak Tanah Data, Luhak Agam dan Luhak Limopuluah). Samantaro pado setiok nagari pado kawasan luhak iko diparintah dek para panghulu, yang mangapaloi masiang-masiang suku yang badiam dalam nagari tersebut. Panghulu dipiliah dek anggota suku, jo warga nagari untuak mamimpin jo mangandalikan pamarintahan nagari tersebut. Kaputusan pemarintahan diambiak melalui kasapakatan para panghulu di Balai Adat, setelah dimusyawarahkan talabiah dahulu. Di daerah inti Karajaan Pagaruyung, Raja Pagaruyung tetap dihormati walau hanyo batindak sabagai panangah jo panantu bateh wilayah.

Rantau

Rajo Pagaruyung mangndalikan sacaro langsuang daerah Rantau. Inyo buliah membuek paraturan jo mamunguik pajak di sinan. Rantau marupokan suatu kawasan yang manjadi pintu masuak ka alam Minangkabau. Rantau juo bafungsi sabagai tampek mancari kahidupan, kawasan padagangan. Rantau di Minangkabau dikenal jo Rantau Nan Duo tabagi ateh Rantau di Hilia (kawasan pasisia timua) jo Rantau di Mudiak (kawasan pasisia barat).

Masiang-masiang luhak mampunyoi wilayah rantaunyo surang. Panduduak Tanah Datar marantau ka arah barat jo tenggara, panduduak Agam marantau ka arah utaro jo barat, sadangkan panduduak Limopuluah marantau ka daerah Riau daratan kini, yaitu Rantau Kampar, Rokan jo Kuantan. Salain itu, tadapek daerah pabatasan wilayah luhak jo rantau yang disebuik sabagai Ujuang Darek Kapalo Rantau. Di daerah rantau sarupo di Pasaman, kakuasaan penghulu iko acok bapindah kepado rajo-rajo ketek, yang mamarintah turun tamurun. Di Inderapura, rajo maambiak gela sultan. Samantaro di kawasan lain maambiak gala Yang Dipertuan Besar.

Pambagian daerah rantau adolah sabagai barikuik:

Rantau Luhak Tanah Data

Rantau Nan Kurang Aso Duo Puluah atau daerah Kabupaten Kuantan Singingi

  • Lubuak Ambacang
  • Lubuak Jambi
  • Gunuang Koto
  • Benai
  • Pangian
  • Basra
  • Sitanjua
  • Kopa
  • Taluak Ingin
  • Inuman
  • Surantiah
  • Taluak Rayo
  • Simpang Kulayang
  • Aia Molek
  • Pasia Ringgik
  • Kuantan
  • Talang Mamak
  • Kualo Enok

Ujuang Darek Kapalo Rantaunya

  • Anduriang Kayu Tanam
  • Guguak Kapalo Hilalang
  • Sicincin
  • Toboh Pakandangan
  • Duo Kali Sabaleh Anam Lingkuang
  • Tujuah Koto (Batu Kalang, Koto Baru, Koto Dalam, Tandikek, Sungai Durian, Sungai Sariak, dan Ampalu)

Rantau Luhak Agam

  • Tiku Pariaman
  • Pasaman Barat
  • Pasaman Timur

Ujuang Darek Kapalo Rantaunya

  • Palembayan
  • Silareh Aia
  • Lubuak Basuang
  • Kampuang Pinang
  • Simpang Ampek
  • Sungai Garinggiang
  • Lubuak Bawan
  • Tigo Koto
  • Garagahan
  • Manggopoh

Rantau Luhak Limopuluah

  • Mangilang
  • Tanjuang Balik
  • Pangkalan
  • Koto Alam
  • Gunuang Malintang
  • Muaro Paiti
  • Rantau Barangin
  • Rokan (Rambah, Tambusai, Kepenuhan, Kunto Darussalam, Rokan Ampek Koto)
  • Gunuang Sailan
  • Kuntu
  • Lipek Kain
  • Ludai
  • Ujuang Bukik
  • Batu Sanggan
  • Tigo Baleh Koto Kampar
  • Sibiruang
  • Gunuang Malelo
  • Tabiang
  • Tanjuang
  • Gunuang Bungsu
  • Muaro Takuih
  • Pangkai
  • Binamang
  • Tanjuang Abai
  • Pulau Gadang
  • Baluang Koto Sitangkai
  • Tigo Baleh
  • Lubuak Aguang
  • Limo Koto Kampar (Kuok, Bangkinang, Salo, Rumbio, Aia Tirih)
  • Taratak Buluah
  • Pangkalan Indawang
  • Pangkalan Kapeh
  • Pangkalan Sarai
  • Koto Laweh

Samantaro kawasan Rantau Pasisia Panjang atau Banda Sapuluah (Banda Sapuluah) dipimpin dek Rajo Nan Ampek (ampek urang yang bagala rajo; Rajo Airhaji, Rajo Bungo Pasang, Rajo Kambang, Rajo Palangai). Kawasan iko marupokan samacam konfederasi dari 10 daerah atau nagari (negeri), yang masiang-masiang dipimpin dek 10 urang panghulu. Nagari-nagari tarsebuik adolah:

Nagari-nagari iko kamudian dikenal sabagai bagian dari Kerajaan Inderapura, tamasuak daerah Anak Sungai, yang mancakup lambah Manjuto jo Airdikit (disabuik sabagai nagari Ampek Baleh Koto), jo Muko-muko (Limo Koto).

Salain katigo daerah-daerah rantau tadi, tadapek suatu daerah rantau yang talatak di wilayah Semenanjung Malaya (Malaysia koni). Babarapo kawasan rantau tasabuik manjadi nagari, kamudian masyarakaiknyo mambantuak konfederasi (samacam Luhak), jo pado maso awal maminta dikirimkan rajo sabagai pamimpin atau pamasatu mereka kapado Yang Dipertuan Pagaruyung, kawasan tasebuik dikenal sabagai Negeri Sembilan, nagari-nagari tersebut adalah:

  • Jelai
  • Jelebu
  • JoholRujuaKlang
  • Naning
  • Pasir Besar
  • Rembau
  • Segamat
  • Sungai Ujong
  • Rujuakan

Rujuakan

Wikiwand in your browser!

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.

Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.