Reo Niuē

Ko te reo Niuē (e vagahau Niuē) te reo māori o Niuē. E waru mano ngā kaikōrero māori. He reo Poronīhia te reo Niuē.

Kīanga

Fakaalofa lahi atu	Kia ora
Malolō nākai a koe?	Kei te pēhea koe?
Malolō a au.	Kei te pai ahau.
Ē	Āe
Nākai	Kāo
Fakamolemole	Tēnā koa
Fakaaue	Ngā mihi
Koe kia	Ka kite anō.

Pūnaha tātaki kupu

16 ngā reta o te arapū Niuē. Ka whakaaturia ngā reta me ngā oro ki Te Arapū Oromotu Tāwāhi.

Arapū

Reta	A	E	I	O	U	F	G	H	K	L	M	N	P	T	V	S
Oro	/a/	/e/	/i/	/o/	/u/	/f/	/ŋ/	/h/	/k/	/l/	/m/	/n/	/p/	/t/	/v/	/s/

Ka tuhia ngā oropuare roa ki ngā tohutō.

Oromotu

Orokati

	Ngutu	Niho	Takamuri	Korokoro
Whakamutu	p	t	k
Iho	m	n	ŋ
Tiotio	f v	s		h
Tata		l

• Ka whakahuatia te /t/ hei [s] i mua i ngā oropuare takamua. Engari, ka tuhia tonutia te <t>.

Oropuare

	Takamua	Takamuri
Tata	i iː	u uː
Waenga	e eː	o oː
Tuwhera	a aː

Wetereo

Tūkapi

		Takitahi	Takirua	Takitini
Kiritūnei	Kauawhi		taua	tautolu
	Kaupare	au	maua	mautolu
Kiritūnā		koe	mua	mutolu
Kiritūrā		ia	laua	lautolu
Hokinga		(ai)

Tūkapi riro

	Whānui	Whaioranga
Whānui	ha	ma
Kiritūnei takitahi	haaku	maaku
Kiritūnā takitahi	haau	maau
Kiritūrā takitahi	haana	maana

• I te nui o te wā, ka kīia ki muri i te tūingoa (kāore i mua).

Pūtohu

Pū tautuhi	e
Pūnoa	ha
Pūmoko	a

• Ka panoni te “e” ki te “he” i muri i ngā kupu: Ko te “i”, te “ke”, te “mai”, me te “e”.
• Ka whakamahia te pūmoko pēnei me te reo Māori. Engari, ka kīia hoki mō ngā tūkapi i muri i te tūmahi.
• Ka taea te tāpiri te “tau” ki muri, kia whakatakitinitia te tūingoa, e whai ake rā.

Tūwāhi

	Mea	Wāhi		Hātepe
		Tūkapi	Tūkē
Whānui	ē	kō		pehē
Tū nei	hanei	hinei	nei
Tū rā	hanā	hinā	nā
Hokinga	haia		ia	pihia

• Ka taea te tū mokemoke anake e ngā tūwāhi mō ngā mea. Kia kīia te “tēnei mea”, me kī te “e mena nei”.

Tūwāhi

luga	runga
lalo	raro
loko	roto
fafo	waho
mua	mua
mui	muri
tua	tua
he vahāloto	waenga

Pūhono

i	i, kei, a, o	Ka mukua i mua i te pū tautuhi.
ki	ki	Ka panoni ki te “ke” i mua i te pū tautuhi.
mai	mai i
ha	a, o	Ka whakamahia mō ngā ingoa. Ka whakamahia te “i” mō ngā tūingoa.
mo	mā, mō, me
ma	e (hei kupukiri)
aki	e whakamahi ana i

Whakarerekē mō mua

fia	hia
tei	tata

Whakarerekē mō muri

lahi	rawa
mai	mai
atu	atu
age	e whai ana i
hake	ake
hifo	iho
nī	noa
agaia	tonu
oti, katoa(toa)	katoa
foki	hoki
auloa	tahi

Ko te “faka-” te kūmua pūtake.

Kūmuri

-nia	-tia
-aga	-tanga

Tūpātai

heigoa	aha
hai	wai
fē	hea
fēfē	pēhea
fiha	hia
hā	he aha ai

Wāmahi

kua	kei te, e, i
ne	i
ka	ka
ke	kia

Whakakore

nākai	kāore, ehara
aua	kaua

• Ka whakakapi noa ēnei i te punga wāmahi.

Ētahi atu kīanga

ti	ā
po	rānei
kae	engari
kaeke	mehemea, ina
pete	ahakoa
hā	nō te mea
liga(liga)	tērā pea