Гурий Эвайн (Гурий Гаврилович Карамзин) (чимарий лÿмжö — Эвай Кутлукай (рушла Кутлубай Ибаев) (1882 ӱярня 28 (ӱярня 15), Россий империй, Ӱпӧ губерний, Пÿрö уезд, Чураев волость Эшым (кызыт Эшым) ял — 11 ага 1938[1]) — марий серызе, йылмызе, шанчызе, кусарыше, туныктышо, фольклорист, сотемдарче, этнограф, мер пашаеҥ.
| Гурий Гаврилович Кармазин | |
|---|---|
| Гурий Эвайн | |
| Шочын: | 15(28).03.1882 |
| Шочмо вер: | Россий империй, Ӱпӧ губерний, Пÿрö уезд, Чураев волость Эшым (кызыт Эшым) ял |
| Колен: | 1938 ий 11 ага |
| Колымо вер: | |
| Эл: |
 Россий империй Совет Ушем |
| Шанче алан: | йылмызе |
| Паша вер: | ЙСИШМИ |
| Альма-матер: | |
| Кышкар:Аҥа/Викицитатник | |
Гурий Эвайн 1882 ий ӱярня тылзын 15-ше кечынже (юлиян календарь дене — ӱярня тылзын 28-ше кечынже) Россий империй Ӱпӧ губерний Пÿрö уезд Чураев волость Эшым (кызыт Эшым) ялыште кресаньык ешеш шочын.
Ачаж ден аваже моло семынак мланде паша дене пöрдыныт, киндым куштеныт, кужун вучымо эргыштымат ты пашаланак йöршö лийже манын, онченыт. Ондак Гурий ялысе школышто тунемын, тудым 1896 ийыште тунем пытарен. Тыге рвезе тÿҥалтыш шинчымашым налын. Книгалан шÿман рвезым тиде гына, мутат уке, куандарен огыл. Но революций деч ончыч марий йочалан шинчымаш тÿняш кок корно веле лийын: инородческий манме учительский але духовный семинарийыш. Г. Кармазин учительский семинарийым ойырен налын. Тыге 1896 ийыште сорла тылзын 20-шо кечынже Гурий Кармазин Пÿрö оласе учительский семинарийыш тунемаш пурен да 1901 ийыште пеледыш тылзын 8-ше кечынже тунем лектын. Пÿрыштак тынеш пурен, да тыге Эвай Кутлукай Гурий Гаврилович Кармазиныш савырнен. Векат, тынеш пурымыж годым тудлан кресача шотеш Пÿрö уездысе калык училище-влакын инспекторышт Гавриил Евстафьевич Кармазин лийын – чимарий икшывылан шке фамилийжым пуэн.
Тиддеч вара самырык туныктышо шкеж гаяк марий йоча-влаклан шинчымашым пуаш тÿҥалеш, лу ий утла эрвел марий коклаште тÿрлö школлаште туныктышылан шога. А 1912 ийыште марий кундемышке кусна да туныктымо пашам умбакыже шуя.
1916 ийыште Г. Г. Кармазиным кугыжаныш армийыш налыт. Ончыч Иркутск олаште военный училищыште тунемеш, тыште младший офицер лиеш, вара запасной полкышто шога, румын фронтышто кредалеш. Армийыште лиймыж годымат Гурий Гавриловичын ушыж гыч калыкна нерген шонкалымаш лектын огыл. Тудо ты темылан статьям серен да «Ӱжара» газет редакцийыш, Озаҥыш, колтен. Возымыжо 1918 ийыште 2-шо номереш, шорыкйол тылзын 9-ше кечынже, «Мален ида код!» вуймут дене лектын.
1918 ийыште, армий гыч пöртылмекыже, Томск уездыште адак школ пашаш кусна. Тыште тудо 1923 ий марте ила. Школлаште туныкта, инспекторлан шога, Томск губернийысе просвещений пашаеҥ ушемын правленийыштыже уполномоченный лиеш.
1918 ийыште Гурий Кармазин Озаҥ университетыш тунемаш пура да экстерн дене тунем лектеш.
1923 ийыште Гурий Гаврилович марий кундемыш пöртылеш. Краснококшайскыште Г. Г. Кармазин ончыч Мароблоно пеленсе научно-методический бюрон секретарьже лийын.
1926 ийыште Г.Г. Кармазин Москош илаш кусна. Тыште тудо 1926-1927 ийлаште комвузышто марий йылмым туныкта. Тышечынак Москосо Эрвел калык-влак Институтын РАНИОН (Российская ассоциация научно-исследовательских институтов общественных наук) пеленсе аспирантурыш пура. Тыште академик Н. Я. Маррын вуйлатымыж почеш наукым шымлаш тунемеш. 1929 ийыште аспирантурым тунем пытара да Озаҥ олаш Восточно-педагогический институтыш пашам ышташ толеш, марий йылмым туныкташ тÿҥалеш, доцент лÿмым налеш.
1930 ийыште, МарНИИ-м почмек, Йошкар-Олаш пöртылеш да МарНИИ-ште шанче пашаеҥ лиеш. Тушто йылме секторышто пашам вияҥден колтен, марий йылмым шанче могырым талын шымлен. Гурий Гаврилович тушто ÿмыржö кÿрылтмешке тыршен.
1901 ийыште, Пÿрö семинарийым пытарымеке, самырык туныктышо шкеж гаяк марий йоча-влаклан шинчымашым пуаш тÿҥалеш. Лу ий утла эрвел марий коклаште тÿрлö школлаште туныктышылан шога.
1908-1910 ийлаште Г. Кармазин марий тÿҥалтыш школлан лудшаш книгам (хрестоматийым) ямдылен. Тушко тудо калык мурым, йомакым, туштым лыҥ пуртен. Учебникшылан ятыр ойлымашым К. Ушинскийын, Л. Толстойын, В. Водовозовын хрестоматийлашт гыч налын.
1912 ий мучаште Гурий Гаврилович Марий кундемын Вӱрзым уездышкыже толеш. Шочмо кундем деч öрдыжкö куснашыже тудым революций тургым тарватен. Пÿрö оласе революций демократ-влак дене кылым кучымыжлан, тÿрлö листовкым шемер калык коклаште шолып шаркалымыжлан 1908 ийыште полиций тудым арестоватлен, да Гурий Кармазин ик жап тюрьмаште шинчен. Тюрьма гыч лекмекыже, кугыжан чиновник-влак Ӱпö губернийыште туныкташыже эрыкым пуэн огытылат, эрык шонымашан туныктышылан пошкудо Виче губернийыш каяшыже логалын. Ончыч Китня (кызыт Марий Тӱрек кундемыште), вара Ядыкплак (кызыт У Торъял кундемыште) черемис училищылаште туныктен. Тушко шымлызе ик оҥай шонымаш дене миен: марий йылмын вӱрзым наречийжым шымлаш. Историй документла гыч пале: Гурий Гаврилович 1905-1908 ийлаште Озаҥ университет пеленсе эртымгорно, археологий, этнографий обществыш эрвел марий илыш йÿла нерген возымо материаллам колтыл шоген.
Гурий Кармазин Пошкырт Элын Дӱртӱлö ялыштыжат 2 классан училищым вуйлатен.
Революций деч вара Томск губернийысе школлаште ыштен, а 1924 ийыште Йошкар-Олаш толын. Марий кундемыште Кармазин педагогический институтын преподавательже лийын, марий совпартшколышто туныктен.
20-шо ийла мучаште Озаҥысе восточно-педагогический институтышто марий йылмым туныктен. Чумыр туныктымо пашаже 20 ий утла шуйнен. Тиде жапыште Гурий Гаврилович марий йылме дене ятыр учебникым серен.
Туныктымо полшык-влак
Г. Г.Кармазинын возымо икымше учебникше – «Тÿҥалтыш марла букварь» – эше 1914 ийыштак лектын. Тиде ийыштак школлан возымо икымше книга-влак шочыныт. Нуным Г. Г. Кармазин да В.М. Васильев ямдыленыт. Книга-влакын лÿмышт – «Наглядный черемисский букварь и первая книга для чтения на луговом наречии», «Наглядный черемисский букварь и первая книга для чтения на восточном наречии». Нуно 1914 ийыште Озаҥыште савыкталтыныт. Варажым саемдыме букварь 1918-1929 ийлаште эше шуко гана лектеден.
20-шо ийлаште кугыеҥ-влакым туныкташ «Тунемза, тунемза, тунемза» (1924), «У пасу» (1925), изирак-влаклан «Мут пале» (1925), «Тунем» (1927, 1929) букварь-влакым савыктен луктын, кок ужашан «Тÿҥалтыш кнага» (1930) лÿман учебникше печатлалтын. Кугыеҥ-влаклан тыгак «Материалы к изучению марийского языка» книгаже 1925 ийыште савыкталтын. Г. Кармазин чылаже 9 букварьым ямдылен.
Но тунемше-влаклан возымо эн кугу кнагаже «Марий йылмэ лончыш» лийын да 1926 ийыште 2 том дене лектын. 1929 ийыште тудо угыч савыкталтын. Тиде кнага школлан веле огыл, шанчыланат кÿлешан лийын. Тудо марий йылмым икымше гана тÿрлö могырым шымлен ончыктен.
20-шо ийлаште школлан ямдылыме учебниклаштыже шке гыч возымо почеламутым, ойлымашлам пуртен. Шке учебникше-влаклан Г. Эвайн «Ю», «Агроном», «Илья», «Корак модыш», «Лавыра Шумат» да моло изи ойлымашлам возен. 1935 ийыште Моско олаште «Марий грамматик. Морфологий» книга савыкталтын.
Гурий Гаврилович 20-шо ийласе йылме чоҥымашын чолга участникше лийын. Тудо марий кундемыш 1924 ийыште толын да вигак йылме пашан рÿдö йогынышкыжо верештын. Шочмо калыкше верч тургыжланыше еҥ йылме вийныктарыме пашаш вуйжыге шуҥгалтын, марий йылмым илышыш пуртымаште (тунам тыгай термин лийын) ик эн тале йылмызе лийын. Тудын кидше да пÿсö ушыжо логалде тунам, 20-30 ийлаште, ик йылме сомылат ышталтын огыл, манаш лиеш. Тудо В. М. Васильев семынак чыла вере шуын, уш-акылже чылалан ситен, мутерым пойдарымаш ма тиде але марла возымашым тöремдымаш, школлан учебниклам ямдылкалымаш але шанче пашам виктарымаш. Но эн келге кышам тудо марий тÿвыра илышыште литератур йылмым вораҥдыме сомылжо дене коден. Марий литератур йылмым вияҥдыме корнышто Г. Г. Кармазин кок кугу суапым ыштен коден.
- Иктыже – марий йылмын мутвундыжым пойдарымаш. 20-шо ийлаште тудо марий йылмыш ятыр у мутым пуртен, иктыштым шке гыч шонен луктеден, весыштым, значенийыштым вашталтен, у илышлан келыштаралын, кумшыштын – суффикс значенийыштым кумдаҥдылын. Икманаш, тÿрлö семын йöнештарылын, йылмынам у шомакла дене пойдарен шоген.
- Вес суапше – марла возымым тöрлатылмаш. Тыштат тунам ятыр тöрсыр лийын. Г. Г. Кармазин нуным кертмыж семын тöремдылын.
Тыштыжат, туштыжат тудо шкенжым тале йылмызе, марий йылмын ончыкылык корныжым чын ужын моштышо шанчызе семын ончыктен. Тудын тыршымыжлан кöра тунамсе марий йылме ятырлан ончык тошкалын, лывырген-сöрастаралтын, у, социализм илышым чоҥаш йöрышыш савырнен.
Шанче статьяже да книгаже-влак
Марий йылмышанче тÿняш Г.Г. Кармазин 1918 ийыште толын. Тунам шымлышын «Основы транскрипции языка мари» лÿман статьяже Озаҥ олаште савыкталтын. Тыште Кармазин марий фонетике ден грамматикын южо могыржым шымлен лектын. 20-шо ийлаште утларак шымлымаш пашам тÿҥалын. 1924 ийыште Гурий Гаврилович марий кундемыш толын. Лач тиде жапыште йылме йодыш нерген кугу ÿчашымаш каен шоген. Тудат йылмым чоҥымо пашаш кумылын ушнен. Облоно-н шанче-методика бюрож пелен улшо у мутым ыштыше комиссийыш пурен. 1924 ийыште лингвистике терминын да литератур йылмыш пуртышаш шомак-влакын спискыштым ямдылен. Национальный паша вияҥмаш тÿҥалме годым фольклор да диалектологий материалым поген, шке гыч шонен, тунемме пособий-влакым возен.
Шымлызе марий йылмын эртымгорныжым ончен лектын да теоретический материалжым кумдан шымлен. Кармазинын тыгай пашаже-влак возалтыныт: «О склонении имен существительных и об установлении количественных падежей в марийском языке» («МАО» журналеш), «Из истории финно-угорских гласных в исходе именительного падежа единственного числа имен с двусложной основой в марийском языке» (аспирантурышто тунеммыж годым возен, тудо 1928 ийыште СССР Наука академийын 10-шо номеран «Доклады» бюллетеньыштыже савыкталтын) да тулеч моло.
30-шо ийла тÿҥалтыште тудо ятыр шанче статьям рушла возен да тÿрлö шымлыме паша сборникешат, посна брошюра денат савыктен луктын. («О происхождении словообразовательных суффиксов глаголов в марийском языке» (1931), «Практические задачи по развитию марийского языка», «Основные положения построения марийского алфавита», «Об орфографии, фонетике и морфологии марийского языка», «Падежи в марийском языке», «Парные и сложные слова в марийском языке», «Принципы построения грамматики марийского языка» да молат).
1936 ийыште лекше «Сборник статей по марийскому языку» книгаштыже ятыр статьяжым чумырен.
Г. Г. Кармазинын «У илыш», «Туныктымо паша», «Марий илыш» журналлаш, «Марий ял», «Йошкар кече» газетлаш шочмо йылмын поянлыкше, вий-куатше, мут чоҥымо йöнжö нерген шуко статьям луктын.
Кармазинын теоретический шымлымашыж нерген ойлымо годым тудын «Марий йылмэ лончыш» кок томан книгажым öрдыжеш кодаш ок лий. Тудо школлан ямдылыме книга семын савыкталтын гынат, кÿлешлыкше школ учебник кышкар гоч торашке вончен. Тыште шке шотан ятыр шонымаш уло, марий грамматикым у семын ончалмаш палдырна.
30-шо ийласе шымлымаш пашажым Г. Кармазин «Марий грамматика (морфологий)» книгаже дене кошартен. Тудым 1935 ийыште Москоште лукмо. Ты кнагаште йылмызе шке усталыкшым, марий йылмын кÿлеш семын шымлен-терген лекмыжым тÿрыснек ончыктен пуэн.
1937 ийыште Йошкар-Олаште йылме шотышто шанче конференций лийын. Тыштат тÿҥ докладым Г. Г. Кармазин ыштен. Тунам тудо орфографийыште, фонетикыште да морфологийыште улшо ятыр йодышым нöлталын да шанче могырым умылтарен пуэн.
1926 ийыште Москошто ССРУ калык-влак рÿдӧ савыктышеш Г. Кармазинын «Марий йылмэ лончыш» (1-ше кыдэж ден 2-шо кыдэж) лектын. Тиде марла возымо икымше марий грамматике. «Марий йылмэ лончыш» кок книгажге 1929 ийыште Москошто уэш савыкталт лектын.
У мут-влак
Краснококшайскысе Облисполком пелен 1924 ийыште шанче-методике бюром ыштыме улмаш. Тудын тÿҥ пашаже – литератур йылмым у илышлан келыштарен вияҥдаш. Бюро пелен лÿмын мут кычалше комиссий ышталтын. У мут-влакым шочыктымаш, тÿрлö термин-влакым кычалмаш тудын тÿҥ сомылжо лийын. Комиссийыш В. Васильев, Г. Кармазин, Ф. Егоров пуреныт. Г. Кармазин тиде комиссийын ик эн тале еҥже лийын. Тудо марий йылмым ятыр у шомак дене пойдарен.
Газет дене журналлаште номер еда тудын ыштыме у мутлаже савыкталтыныт. 1923 ийыште «Йошкар кече» газетеш марий йылмыш пуртышаш мут лӱмер пуалтын. Нунын кокла гыч шукынжо марий йылмылан моткоч келшен толыныт да кутырымаште тунам кумдан кучылталтыныт.
Мутлан, тыгай шомак-влак:
- нальык – лавина,
- ийнальык – ледник,
- вӱдлогар – губа,
- сернер – мыс,
- йыръюж (тошто йырйуж) – атмосфера,
- южвӱд – осадки,
- шарныктыш – памятник,
- мöҥгештарымаш – отражение,
- вуйлымаш – оглавление, т.м.
Моткоч марла йоҥгалтыт да умылтараш лийше улыт.
А кызытсе грамматике термин-влакым чылаштым гаяк Г. Г. Кармазин шонен луктын. Ынде кажне тунемшылан лÿм мут, пале мут, почеш мут, ой, кореш, пуртымо мут да тулеч моло термин-влакат палыме улыт. Тыгеракын, нине шомак-влак уста йылмызын икшывыже улыт манаш лиеш. Шымлызе у мут-влакым моло шанчыланат шонен луктын.
Литератур йылмым вияҥдымаш
Шанчызе литератур йылме верч тургыжланен, тудо сылнын йоҥгалтше манын, шонен. Литератур йылмым вияҥдымаште Кармазинын надырже моткоч кугу. Ондак тудо марий йылме гыч чыла йот мут-влакым кораҥдаш шонен пыштен, пуйто тыге йылме «яндар» лиеш. Но вараже тиде шонымаш деч кораҥын. Марий йылмым вияҥдашлан чыла йӧнымат кучылтман манын ÿшанен. Эн ондак мут ышталтмым да диалект поянлыкым шотыш налын.
Но южгунамже йоҥылышымат ыштен. Мутлан, литератур йылмылан эн сай негыз семын эрвел диалектым шотлен. Тудо манын, пуйто тудым латин алфавит дене возашат утларак йöнлö. Марий сылнымут йылмын вияҥаш тÿҥалмын икымше пагытыштыже Гурий Гаврилович моткоч чот тыршен, марий возыктышым ыштымаште чолгалыкым ончыктен, а пÿтынь марий литератур йылмым ыштыме годым орографийым уэмдымаште эн кугу надырже коеш.
Литератур йылмым вияҥдыме шотышто Г. Г. Кармазин кок кугу суапым ыштен коден. Нунын кокла гыч иктыже – марий йылмын мутвундыжым пойдарымаш. 20-шо ийлаште тудо марий йылмыш ятыр у мутым пуртен, иктыштым шке гыч шонен луктын, весыштым, значенийыштым вашталтен, у илышлан келыштарен, кумшыштын – суффикс значенийыштым кумдаҥден. Икманаш, тÿрлö семын йöнештарылын, йылмынам у шомак дене пойдараш шонен.
Вес суапше – марла возымым тöрлатылмаш. Тыштат тунам ятыр тöрсыр лийын. Г. Г. Кармазин нуным кертмыж семын кораҥден шоген. Тыштыжат, туштыжат тудо шкенжым тале йылмызе, марий йылмын ончыкылык корныжым чын ужын моштышо шанчызе семын ончыктен. Тудын тыршымыжлан кöра тунамсе марий йылме утларак ончык тошкалын, лывырген-сöрастаралтын.
Орфографийым да алфавитым тöрлатымаш
Г. Г. Кармазин 1925 ийыште лукмо икымше марий орфографийын авторжо лийын. Ты орфографийым тунамсе марла возымашым шуко шотышто тöремден. Тыште Г. Г. Кармазин л' ден н' йÿкым ончыкташ посна буквам пуртен, я, ю, е, ё буква-влакым алфавит гыч кораҥден, кÿсынлымö мут-влакым марлаҥден возаш темлен. Тиде орфографий марла серымаште 1938 ийысе йылме реформо марте кучылталтын. Шуко шотышто тудо марий йылмылан келшыше лийын.
1925 ийыште марий туныктышо-влакын 2-шо погынымашыштышт (Моско) икымше гана орфографий нерген тÿшка мут лектын. Докладым тыште Г.Кармазин ыштен. Докладын тÿҥ шонымашыже тунамсе марий орфографийыш негызлан возын. Г.Г. Кармазин чын возымашын йодышшо-влакым пÿтынек авалташ тыршен. Марий орфографийын принципше, сложный мутым возымаш, мут мучаште й буквам серымаш, шуко чот пале – чылажат Кармазиным тургыжландарен. 20-шо ийла кыдалне ы буква нерген кугу ÿчашымаш тарванен. Иктышт ты буква ок кÿл маныныт, весышт пыдалыныт. Кармазин тыште чын корным кучен, шанче негызеш тудын кÿлешлыкшым умылтарен кертын.
Алфавитым тöрлатыме годым фонематический принцип тÿҥлан шотлалтын. Кармазинын шонымыж почеш, алфавитыште руш буква-влак лийшаш улыт, но эше 7 у пале ешаралтшаш, а орфографий орфоэпий дене кертме семын икгайрак лийшаш улыт.
Марла серымашым латинлымаш
Эн ондак просвещений пашаеҥ-влакын II-шо погыныштыжо Кармазин латин тиштерым марий йылмылан келыштараш ок лий манын шонымаш дене палдарен, но вара, 30-шо ийлаште, Г. Г. Кармазин марла серымашым латинлаш тöчышö-влакын онаеҥышкышт савырнен. Тыге тудо 30-шо ийла кыдалне руш тиштер негызеш келыштарыме орфографийым саемден тöрлаташ пижын. 1937 ийысе конференций вашеш марий орфографийын тöрлатыме проектшым тöремдаш пижын, латин графике негызеш у марий тиштерым ямдылен. Тудо 36 буква гыч шоген. Тыге у шонымо проект В. А. Мухин ден И.С. Капитоновын проектышт ваштареш виктаралтын. Алфавитым марий йылмылан пеш моштен келыштарыме, йе, йо, йу, йа кылдыш-влакымак кодаш мутым лукмо улмаш. Но чыла шонымаш проектешак веле кодын. Тиде толкын тунам вашке шарлен шуктен огыл, лывыжген да 1933 ийыште йöршеш чарнен.
Южышт Г. Г. Кармазиным латинлаш тöчымыжлан титаклат. Но тыштат тудын йоҥылышыжо уке. Тиде толкын тунам пÿтынь Совет Ушем мучко тарванен улмаш – Г. Г. Кармазин улыжат ты йогын почеш веле каен. Тиде толкынын вашке шолдыргымекыже, Кармазин ончыч тошкымо корнышкыжо угыч вончен.
Фольклорым погымаш
Гурий Кармазин изи годсекак калык ойпого деке шÿмаҥын улмаш. Изи Гурий пошкудыжо-влак деч сылне калык мурым, оҥай йомакым, шулдыран мутым, шоныктышо туштым колын, шÿм-кылешыже поген. Калык поэзий, тÿрлö шке шотан йÿла чонжым куандарен, шуко уым пален налаш полшен. Школышто тунеммыж годым тÿрлö йомакым, мурым, легендым, такмакым, калыкмутым уло кумылын погаш тÿҥалын. Варажым, туныктымо пашам шуктымо годым, ятыр калык ойым чумырен.
1905 ийыште Озаҥыште Финляндий гыч толшо Ӱрйö да тудын пелашыже Илоно Вихманмыт дене палыме лийын, вара фольклорым погымо шотышто утларак тыршаш тÿҥалын. Шке материалжым тудо Финляндийыш, Финн-угор обществын фондышкыжо, 1910 ийыште шкеак намиен. Тыште финн шымлызе-влак дене вашлийын мутланен, каҥашым налын, погымо материалжым нунылан пуэн коден. Тиде сборникым 1931 ийыште немыч йылме дене «Марийские песни» манын лукмо, тудын редакторжо кумдан палыме финн шанчызе Ӱ. Вихманн лийын. Тушко 233 эрвелмарий муро да авторын шкенжын «Марий муро нерген» немычла возымо ончылмутшо пурталтын. Муро-влакым марла финн-угор транскрипций дене пуымо, тудо латин шрифтеш негызлалтын.
1906-1910 ийлаште Г. Кармазин шочмо кундемыштыже 500 утла калык мурым поген, варажымат ешарен толын. Чумырымо мураршашыже «Народное творчество и обычаи мари» кнагаште 1931 ийыште савыкталт лектын.
«Марла календарь» дене кыл
«Марла календарьын» лекташ тÿҥалмекыже, шуко самырык еҥ тиде савыктышыш шке возымыжым пуэн. Журнал йыр Озаҥыште тунемше марий рвезе-влак – П. П. Глезденёв, С. Г. Чавайн, Н. С. Мухин – погыненыт. Нунын коклаште Г. Эвайнат лийын. Календарь лаштыкеш нунын шагал огыл ойлымаш, почеламут, басне да йомакышт лектын.
Журнал редактор
Г. Кармазин «Куралше» («Пахарь») ялозанлык марий журналын редакторжо лийын. Тудо 1918 ийыште Озаҥ олаште лектын шоген. Журнал ял озанлык паша нерген возымым савыктен, шемер калыкым волгыдо илышыш ÿжын шоген.
Г. Г. Кармазин – кусарыше
Гурий Гаврилович шочмо калыкын тÿвыра илышыштыже эше революций деч ончычсо жапыштак литератор-кусарыше семын палыме улмаш. 1917 ий деч ончыч тудо икмыняр почеламут ден ойлымашым возен, рушла гыч ятыр почеламутым, мурым кусарен. Нуно «Марла календарьыште», букварьыштыже лектыныт, но шукыжо савыкталтде кодыныт.
Кармазин Л. Толстойын, Д. Ушинскийын ойлымашыштым, А. Кольцовын «Что ты спишь, мужичок?» («Йолагайлан») почеламутшым марий йылмыш кусарен.
«Марий пионер марш»
Г. Эвайнын Совет власть жапысе серыме произведенийлаж гыч эн сайже – «Марий пионер марш». Тиде почеламутлан композитор И. Палантай мотор семым йöнештарен. Г. Эвайнын пионер маршыштыже совет пионер-влакын икымше мурыштлан («Взвейтесь кострами, синие ночи») келыштаралтмыже шижалтеш. Поэтат, композиторжат руш пионер мурын текстшыланат, семжыланат эҥертеныт. «Марий пионер марш» шомак содержанийже денат, сем интонацийже денат «Взвейтесь кострами, синие ночи» мурым икмочоло ушештара.
«Марий пионер марш» 30-шо ийлаште тÿҥалтыш школлан лукмо хрестоматийышке, икшывылык муро сборниклашке чÿчкыдын пурталтын. Но ындыжым Г. Эвайн угыч ик почеламутымат возен огыл. Тудын творчествыжын эн чот вияҥме пагытше – 1908-1918 ийла.
«Вувер кува» йомак-поэме
1908 ийыште «Вувер кува» йомак-поэмыже шочын. Тиде произведений вес ийынже «1910 ийлан лукмо марла календареш» савыкталт лектын. Тиде произведенийым тудо А. С. Пушкинын «Шöртньö кол ден колызо нерген йомакше» негызеш возен, но пÿтынек марий илыш, марий калык ойпого шотеш келыштарен. Марий поэт колызым «йокрок серын мурызыжо» семын сÿретлен. Поэме 1910 ийыште Г. Икумарийын (Леонтьевын) погымо «Марий калыкын туштыжо, йомакше, тошто мутшо» сборникыштыже угыч савыкталтын. Варажым йомак-поэме 1917 ийыште «Марий мут» антологийыш пурталтын, тудым В. М. Васильев чумырен улмаш. Поэтын илымыж годымак тудо 5 гана тÿрлö сборниклаште савыкталтын. 1965 ийыште Марий книга савыктыш «Вувер кува» поэмым посна книга дене луктын, тудым сÿретче Л. Аказеев сылне сÿрет дене сöрастарен.
"Вувер кува" йомак-поэме
А.С. Пушкин семын
Теҥыз воктен элыште,
Лум лумдымо верыште,
Илал тöча колызо,
Йокрок серын мурызо.
Тудын уло куваже,
Ӱдырамаш-осалже.
Шоҥго колым кучалеш,
Кува шÿртым шÿдыра пеш.
Шоҥго мурдам колталеш,
Кол логалмым вучалеш.
Шупшын луктеш мурдажым,
Луктын кышка ненчыжым.
Адак мурдам колталеш,
Мöҥгышкыжö пöртылеш.
Эр миялын ончалеш,
Яра мурдам лукталеш.
Мокым луктын кышкалын,
Уэш мурдам пышталын.
Эрден миен лугылда –
Ший кол пижын легылда.
Шке изи, шке чевер,
Кок шинчаже тул-чевер,
Тупшо шийын йÿлалеш,
Капше шöртньын коялеш.
«Павай, мыйым утарал,
Теҥыз вÿдыш колталал», –
Ший кол пешак сöрвала,
Йылмым луктын инала1.
Ош кугыза аптыраныш,
Кок шинчажым ялт карыш:
«Вуй тÿҥалын ошемаш,
Кол йÿк колшашат улмаш.
Пöртыл, кае, мий теркет,
Шочмо-кушмо верышкет,
Порылыкем ит мондал,
Кÿлеш годым ит кодал», –
Манын, шоҥго кутыра,
Изи колжым утара.
Пöртыл шуэш эр чайлан,
Ойлен пуа куважлан:
«Юмем колтен рыскалым:
Мый кучышым ший колым.
Шке изи, шке чевер,
Кок шинчаже тул-чевер.
Еҥ гаяк ойлен мошта,
Кутырашат пеш уста.
Шийым-шöртньым сулале,
Мом йодам – пуа ыле.
Мые тудым чаманальым,
Вÿдыш уэш колтальым.
Тудын мынярак шылже.
Чон шон'геммеш илыже».
«Ай, ораде, шотдымо,
Вует чылт акылдыме.
Мо шинчат ден ончышыч,
Молан тудым колтышыч?
Тувыр волна шелылден.
Волым нал, мий, йодылден!»
Кугыза пÿгырналеш,
Ойгырен шÿлалталеш.
Лектын кая серышке,
Кол кучымо верышке.
Теҥыз вÿдым ончалеш,
Изи колым вучалеш.
«Мо кÿлеш гын, колызо?» –
Манын йодеш ший колжо.
Упшым налын йылерак,
Ойла коча вашкерак:
«Суртыштемже – томаша.
Кувам вурса, каргаша.
Илен-илен, вол шеле.
У, сай волым пу ыле!»
Теҥыз вÿдшö пеш ласкан
Ший деч ошын йылгыжеш.
Чевер почшым кожгатал,
Изи колжо пелешта:
«Ит шорт тые, ит муҥае2
Теркет пöртыл веле, кае.
Лиеш тыйын у волет,
Йывырталеш кумылет».
Пöртыл шуэш теркыже,
Налаш лектеш куваже.
У вол ямде куважлан,
Угыч пижеш шоҥгыжлан:
«Ай, ораде, шотдымо,
Вует чылт акылдыме:
Ты вол дене мынярак –
Полат кÿлеш вашкерак!»
Шоҥго кая серышке,
Тошто мийыме верышке.
Муҥаен шÿшкалталеш,
Ший кол лекмым вучалеш.
«Мо кÿлеш гын, колызо?» –
Манын йодеш ший колжо.
Шоҥго кол ден палласа3,
Вуйжым савен каласа:
«Кувам адак каргаша,
Пояш тöчен толаша.
Сога-сога ваш пижеш,
У кÿ полатым йодеш».
Изи колжо каласа:
«Йöра лийже аласа:
Тыйын пöртыл шумешкет,
Лийын шинчеш у пöртет».
Пöртыл шуэш теркыже,
Налаш лектеш куваже.
Лийын шинчын у кÿ пöрт –
Князьын уке тугай сурт.
Кува пижеш йошкарген,
Карме гае пеш сырен:
«Шоҥго исер, сандыме,
Возын колен кертдыме!
Кÿ полатет мынярак,
Куржын миен, йод адак.
Шем еҥ лийын ом иле,
Ош дворян лиям ыле!»
Кугыза пÿгырналеш.
Кок шинчажге вÿд налеш.
Мом ышташат ок шинче.
Пулдырыш лектал шинче.
Кынел кая серышке,
Ший кол ужмо верышке.
Муҥаен шÿшкалталеш,
Шинчавÿдым ÿштылеш.
Йÿштö мардеж шыплана,
Теҥыз вÿдшö тарвана.
Шоҥго колым вучалеш,
Вÿд пундашке ончалеш.
«Мо кÿлеш гын, колызо?» –
Манын йодеш ший колжо.
Шоҥго коллан каласа:
«Кувам адак каргаша,
Кечын-кечын шäплана,
Пойымо семын сутлана.
Шем пашалан öркана,
Дворян лияш тылана».
Кугыза кадыргале,
Кок шинчажге вÿд нале.
Ош кугызам чаманал,
Тыге ший кол мутлана:
«Ит шоналте, ит муҥае,
Теркет пöртыл веле, кае.
Куват тыйын молемеш,
Тылат паша нелемеш…»
Пöртыл шуо теркыже,
Мом ужылда шинчаже?
Пöртшö темын, лыҥ уна,
Йот еҥ-влакат лыҥ гына.
Тошто шоҥго куваже –
Йомак эргын аваже.
Луй кÿрыкым чиялын,
У ший шуркам упшалын.
Шöртньö шергаш – кидыште,
Суран ката – йолышто,
Ик пöрт темын – вургемже,
Вес пöрт темын – шем кулжо.
Изиракшым совкала,
Кугуракшым чумкала.
Шкеже тöреш шинчылден,
Мындер4 воктен возылден.
Толын пура кугыза –
Почылт кая пöрт омса;
Лавыра йыдал йолышто,
Рожын шляпа вуйышто.
Уна-влак ден палласа,
Куважланат каласа!
«Рыскалаҥе ÿмырет –
Реза лие кумылет»5.
Кува йол тошкал ыжгыра –
Шоҥгым тÿгö пастыра6.
Кугыза пÿгырналеш,
Кок шинчажге вÿд налеш.
Эртал кая ик арня,
Эртал кая вес арня.
Адак кува кычкыра,
Шоҥгым кол дек пастыра:
«Тый каласе колетлан,
Кугыжа лиям эллан!»
Ялт аптыранен ты мутлан,
Шоҥго ойла куважлан:
«Мом толашет, аваже?
Мом каласа ушанже!
Йöсык7 ойлен от мошто,
Калыкым ит воштылто!»
Кува кынел шогале,
Орышо пий гай ончале.
Ӱстел оҥам шодыр кыра,
Йолым тошкен кычкыра:
«Э, адак ойлен шогет!
Мыйым туныкташ шонет?!
Тыманмешке миен шу,
Тыманмешке толын шу…»
Кугыза пÿгырнале,
Кок шинчажге вÿд нале.
Лектын кая серышке,
Ший кол илыме верышке.
Тарванен, мардеж лектеш,
Вÿд ÿмбалже шемемеш.
Изи колжым кычкыра.
Теҥыз вÿдшö мÿгыра.
«Мо кÿлеш гын, колызо?» –
Манын йодеш ший колжо.
Вийым налын, шуэнрак
Ойла шоҥго вашкерак:
«Аптыранышым, пытышым.
Тыш коштынат нойышым.
Виге кулжым чумкала,
Шÿргем гычын совкала.
Теве куван акылже:
Ош кугыжа лийнеже».
Изи колжо каласа:
«Тиде могай томаша?
Ит шорт тые, ит муҥае,
Теркет пöртыл веле, кае!
Куват лиеш кугыжа.
Элым кучен илыза».
Пöртыл шуэш теркыже,
Налаш ок лек куваже.
Куржын пура пöртышкö,
Ончал колта тöрышкö.
Карен онча шинчажым,
Огеш пале куважым.
Чиен кува у кемым,
Вичкыж порсын вургемым.
Пешак шуко салтакше.
Тылечак шуко князьше.
Йÿыт, кочкыт, кутырат,
Сарым лукташ каҥашат.
Шоҥго палыш куважым,
Сукен шинче варажым:
«Рыскалаҥе ÿмырет,
Реза лие кумылет?» –
Манын йодо куваж деч
Мÿндырч гына, омса деч.
Кува ышат тарваныл,
Шинча шöржат ыш ончал.
Шоҥгым кÿштыш пастыраш,
Тÿгö луктын чумкалаш.
Поген нальыч кугызам,
Луктын колтышт пöрт омсаш.
Ужшо калык игылтеш,
Умшам карен воштылеш:
«Йыдал полатыш пуре-эн,
Тудым луктыч чумкален!»
Эртен кая ик арня,
Толын шуэш вес арня.
Кува адак, öрканен,
Шоҥгым кычалаш колтен.
Кычал коштыт ик кече,
Муын толыт вес кече
Саде шоҥго кугызам –
Тодеш улмаш у мурдам.
Конден шуктен вес каслан,
Пурен, ойлат куважлан.
Шоҥго пурен шогалеш,
Кува тыге шÿрдылеш:
«Мий, каласе колетлан.
Тöра лиям теҥызлан!
Теҥыз лийже тек суртем,
А ший колетше – кулем!»
Шоҥго пелешташ лÿдеш,
Лектын, кол деке куржеш.
Куржын мия серышке,
Ший кол илыме верышке.
Осал мардеж гÿж-ж лектеш,
Теҥыз вÿдым лупшыштеш.
Толкын вÿдшö шаула,
Кÿэш пернен мÿгыра.
Ойгыралтен, шÿлалтен,
Кок шинчажым ниялтен,
Кугыза муралталеш,
Колжо лекмым вучалеш.
«Мо кÿлеш гын, колызо?» –
Манын йодеш ший колжо.
«Йöратыме ший колем,
Колыштал, мый мом ойлем.
Кувам азнен вуйжылан,
Вуй лийнеже теҥызлан.
Вÿдеш суртым ыштынеже,
Тыйым куллан налнеже…»
Ший кол ышат пелеште
Тиде гана ужмаште.
Пурен кайыш келгышке,
Еҥ пурдымо верышке.
Вучен-вучен – кол ыш лек,
Кайыш кугыза куваж дек.
Пöртыл шуэш теркыже
Мом ужылда шинчаже:
Тÿрын шога кудыжо,
Шелалден кия волжо.
Кува шÿртым шуялеш,
Шоҥгым ужын, вожылеш.
Пидын тошто йыдалжым,
Чиен рожын мыжержым.
Монден тошто куатшым,
Поян илыме пагытшым.
Кугыза кадыргале,
Кок шинчажге вÿд нале.
Кува кодшо йомакеш,
Ынже кончо йÿд омеш.
Умылтарымаш-влак
1Инала – сöрвала
2Мунаяш - пуштыланаш
3Палласаш - саламлалташ
4Мындер - кÿпчык
5Реза лие кумылет – шонымет шуо, чонет каныш
6Пастыраш – покташ
7Йöсык – кÿлеш семын, сайын
1908
Гурий Эвайнын почеламутшо да ойлымашыже-влак
Г. Кармазинын литератур псевдонимже Гурий Эвайн улмаш, тиде лÿм дене тудо почеламутым, ойлымашым да молымат шуко возкален.
Поэтын «Ава» почеламутшат ятыр тукым рвезе калыклан сай палыме. Гурий Эвайн икшыве-влаклан икмыняр ойлымашымат возен.
Нуно тÿҥ шотышто калык мыскара негызеш шочыныт. Икышывылан келшышын, автор тÿрлö илыш йодышым тарватен. Мутлан, «Пытартыш курика» ойлымаште айдемын шÿм-чон порылыкшо ончыкталтын.
Писательын ятыр ойлымаштыже айдемын йöрдымö посна ситыдымашыже сÿретлалтеш. Теве «Орадым шорвондо туныкта» ойлымаште шочмо йылмым пеш вашке мондышо еҥ нерген мыскара йöре ой радам чоҥалтын.
Самырык тукымлан возымо ойлымаш-влакын шке сылнымут тÿсышт палдырна. Нуно пеш кÿчык улыт, икмыняр ойым гына кучат. Тунамак нунын раш каласен пуымышт икшыве кумылым савыра, лудаш тарата.
Йочалык ойлымаш-влак
Шöртньö муно
Ик еҥын чывыже шöртньö муным мунчен. Чывын кöргыштыжö шуко шöртньö уло манын, тудо еҥ сурт кайыкым шÿшкылын. Мÿшкырыштыжö шöртньö нимат уке улмаш.
Кышал
Ик марий омешыже кышалым ужын. Кочкаш тöчен, да совлаже лийын огыл. Эрлашыжым марий совлам куча, малаш возеш, но кышал ок кончо.
Пытартыш курика
Нужна еҥ дек кÿчызö толын пурен. Озан ик курика киндыже веле улмаш. Куваже тудым нумалтен колта.
Кÿчызö лектын кая, кува кудывечыште коштеш. Тудо ужеш: капка меҥгеш мÿкш еш пÿтырналтын. Туддеч вара нужна еҥ мÿкшан лийын, улан илаш тÿҥалын.
Тулык рвезе
Йыванын ачажат, аважат коленыт. Рвезе тÿҥ тулык кодын. Мÿшкыржат шужен, чияш вургемжат уке… Телым уремыште кылма. Йÿдым шужен мала. Шкетак муралтен-муралтен коштеш:
Кÿзальым курыкын вуйышкыжо,
Шогалальым мардежлан ваштареш.
Шогал-шогал, сÿсанальым,
«Тол, игем» маншыжат иктат уке.
Менлыш
Ожно Менлыш пурсам ÿден. Турня аҥаш мияш тунемын. Менлыш аракам налеш, пурса аҥаш намиен шында. Эрлашыжым миен онча: латкок турня руштын кия. Пеш чот йывырта. Турня-влакым сапкерем дене йолышт гыч пидеш, мöҥгышкыжö шупшеш.
Турня-влакын ушышт пуренат, Менлышым нумал каеныт, Виче вес могырыш кудалтеныт. Лач шÿргыж дене волен возын. Шÿргыжö какарген шинчын, мен лийын. Сандене марийлан Менлыш ешартыш лÿмым пуэныт.
Куку
Ожно Куку Кукуклан марлан каен улмаш. Шошо шуынат, Кукукшо чодырашке полдыран погаш каен. Тушан аҥырген, куваж деке пöртыл кертын огыл. Сандене шошым Куку эре тыге кычкырен коштеш: Ку-кук! Ку-кук!
Кукукшым кычалын, Куку пÿкташат ок ярсе, муныжым моло кайык пыжашыш опта.
Орадым шорвондо туныкта
Ик еҥ эргыжым олашке тунемаш колтен. Тудыжо кеҥежлан мöҥгыжö пöртылын. Ачаже ойла: «Эргым, шорвондым нал, шудо удыраш каена»–«Ачий, шорвондыжо мо лиеш?» – йодеш эрге. Вашмутым вучен ок шукто, кудывечыш лектеш. Шорвондо шаршудышто комдык кия улмаш. Йоҥылыш тошкал колта. Шорвондо вурдо саҥгаж гыч брлоп шелын пуа. «Кö тиде шорвондым пыштен коден?!» – рвезе чон лекшаш гай кычкырал колта. Лÿмжым иканаште пален.
Йолагай вате
Ик йолагай вате тÿредмаште аза ончышо ÿдыржылан йыштак каласа: «Изиш лийжат, тый азам чывыштал!»
Изиш лиймеке, ÿдыржö кычкыра: «Авий, ынде азам чывышталам мо?»
Ораде чаҥа
Чаҥа ужеш: кöгöрченым сайын пукшат. Тудо шкенжым кöгöрченла чиялта да нуным коклашкышт пура. Кöгöрчен-влак пален огытыл, пуртеныт. Изиш лиешат, шке йÿкшым луктеш. Сылне кайык-влак чаҥам чÿҥгаш тÿҥалыт, поктен колтат.
Йöным муын
Ик марий олашке уржа ужалаш миен. Рушла ойлен огеш мошто улмаш. Имньылан йöраш пижеш – ложаш уке. Ложашлан лапкышке кая. Ужалыше рушыжо марла ок умыло. Коктын ваш ончат, ик мутымаш огыт пелеште.
– Лошадкым ложашым выж-выж! – марий кычкырал колта, кидшым рÿзалта.
Рушет марийлан ложашым висен пуэн.
Йылмет лиеш гын, ик вереат от йом, кажне вере вуча йöн.
1914
Почеламут-влак
Ава
Йöсым ужын, орланен, икшывым кö куштен?
Ава.
Изида годым пеш тыршен, порын тендам кö ончен?
Ава.
Йÿдшö, кечыж век малыде, рÿпшен, тендам кö малтен?
Ава.
Амыртыме шем вакшдам, век йырныде, кö мушкын?
Ава.
Шакшыдамат эрыктен, чызе шöржым кö пукшен?
Ава.
Вуйда корштен, аҥырген, тунам тендам кö ончен?
Ава.
Шужен толыда мöҥгышкö, тунам тендам кö пукша?
Ава.
Шÿмжö корштен, ойгырен, икшывым кö онча?
Ава.
Лектын каеда öрдыжкö, толмыдам ончен, кö вуча?
Ава.
Осал пашам те ыштеда, чонжо тунам кöн коршта?
Аван.
Ушаҥын кушкеш рвезе, чонжо тунам кöн куана?
Аван.
1912
Йолагайлан
А. Кольцов семын
Молан малет, пошкудем?
Кынелшаш ыле, родем!
Пагыт шуын куралаш,
Шурным луктын ÿдалаш.
Кынел, тарване, помыжалт,
Шуко мален, мом ужат?!
Ожно ыльыч тый поян,
Толшо-лекшылан сиян.
Йÿыч, кочкыч,куанышыч,
Шонымет ден илышыч.
Олмет ыле тöрыштö,
Лÿмет – мланде шöрыштö.
Ыле коя вольыкет,
Оралте тич кайыкет.
Ынде тыйын мо кодын?
Кушто суртшо ачатын?
Тÿрын каен шем пöртет,
Моло оралте – коҥгаштет.
Яра шинча клатет,
Ярсен кодын шондыкет.
Пырче уке пураште,
Олым падыраш шагыште,
Аҥат кия куралде,
Шурнет шога тÿредде.
Мардеж почка шурнетым,
Йÿржö шÿкта шудетым.
Теве пасу почылтеш,
Тыйын шурнет тошкалтеш…
Кынел, тарване, помыжалт,–
Шуко мален, мом ужат?!
Погаш тöчö шурнетым.
Чумырен шынде шудетым.
1917
1931 ийыште марий «националист-влак» ваштареш чекист походын икымше толкынжо нöлталтеш. Тунам Гурий Гавриловичымат арестоватлат, но индеш сутка шинчыктымеке, эрыкыш луктыт, умбакыже кучаш амалым муын огыт керт. А йолташыже-влакым (Л. Я. Мендиаровым, В. М. Васильевым, Ф. Е. Егоровым, Т. Е. Евсеевым да икмыняр молымат) ссылкыш колтат.
Куд ий эртымеке, 1937 ийыште ÿярня тылзын 21-ше кечынже, НКВД управленийын кумшо отделенийыштыже, рушарнян, тыгай пунчал шочын: «Гражданин Кармазин Гурий Гаврилович контрреволюционный националистический организацийын членжылан шотлалтеш. Эрыкыште лиеш гын, тудо следствийлан чаракым ыштен да шылын кертеш, сандене петырен шындаш кÿлеш».
Тиде кечынак эше ик документ шочеш. Тушто Гурий Кармазинын суртыштыжо обыскым ышташ да шкенжым арестоватлаш кÿлмö нерген возымо. Тыге Гурий Гавриловичым арестоватленыт да Йошкар-Ола гыч Горький олашке йодышташ наҥгаеныт. Тусо жаплан келшышын, тыгерак ыштеныт: тый, арестоватлыме еҥ, тылеч ончыч шындыме еҥын лишыл палымыже лийынат, тудден пырля пашам ыштенат але тыглай кылым кученат, тугеже шкежат тушман улат, тугеже тыйынат верет – тюрьмаште але вес тÿняште. Кармазин шотыштат схеме тÿрыс ямде лийын. Тудын А. Сайн дене палыме лиймыжак веле следователь могыр гыч вигак кугу тÿткылыкым шочыктен. Кокымшо допрос вÿдшор тылзыын 27-ше кечынже, арестоватлыме деч 1 тылзе эртымеке, лийын. Тидын годым Кармазинын ойлымыжым тугерак савыралаш тыршеныт, пуйто тудо чыла осал пашажым «эстон шпион» Сайн дене иквереш шуктен шоген. Эше 1 допрос вÿдшор тылзын 29-ше кечынже эртен, но титаклыме заключений лач 9 сÿрем кечын веле возалтын. Тиде жапыште Кармазиным четлык коклаш шындаш шонышо-влак кÿлеш материалым кычалыныт. Нуно архив гыч 1931 ийысе дела-влакым муын луктыныт да, мо кÿлешым возен налын, Кармазинын «папкышкыже» урген шынденыт. Кагазлан ÿшанаш гын, нине еҥ-влак Кармазинын йöрдымö пашажым тÿрлö велым почын пуэныт.
1937 ийыште сÿрем тылзын 9-ше кечынже – пытартыш допрос – деч вара кок тылзат пеле гыч Кармазинлан следствий пытыме нерген увертарат. Тылеч вара талук наре жапыште Кармазин кушто лийын, тудын дене мом ыштеныт – ынде нигунам пален огына керт. Икте гына раш: 1937 ий 9 сÿрем кечын Горькийыште следствийым пытарымылан шотленыт, а лу тылзе гыч, 1938 ийыште ага тылзын 9-ше кечынже, Йошкар-Олаште НКВД госбезопасность управленийын 3-шо отделыштыже титаклыме кагазым сереныт. Документ гыч пале: Гурий Гаврилович Кармазиным СССР Верховный судын Военный коллегийже судитлышаш. Мучаште ешарен возымо: кызыт тюрьмаште шинча.
11 ага кечын, 1938 ийыште, вÿргечын, суд лийын. Судын пунчалмутшо йöршын титакдыме еҥым шугыньо семынак пера: РСФСР Уголовный кодексын 58-ше статьяж почеш (8 ден 11 пункт) титаклыме Г.Г. Кармазиным лÿен пушташ, чыла погыжым шупшын налаш; приговорым кызытак шуктыман.
Делашке ургымо кагаз лапчык увертара: марий шанчызым Озаҥ олаште 1938 ий ага тылзын 11-ше кечынже лÿен пуштмо, тидын нерген акт ССРУ НКВД-се 1-ше спецотделын особый архивыштыже аралалтеш, 10-шо том, 494-ше ластык.
Кармазинын пелашыже, Зоя Ефимовналан, увертареныт, пуйто тудын марийже 1942 ий сÿрем тылзын 26-шо кечынже колен. Каласыман, ÿдырамашым шкенжымат пелашыж почеш поген налыныт да 1940 ий шорыкйол тылзе марте петырен шинчыктеныт.
Статья, доклад материал, рецензий-влак
- Марла букварь (на восточном и луговом наречии). — Казань, 1914. (Соавт. Васильев В. М.).
- Основы транскрипции языка мари. - Казань, 1918. — 18 с.
- Марла возымаш нергеште П У илыш. — 1924. — № 2. — С. 25—26.
- Мыт мучашан мутмыт // У илыш. — 1924. — № 5—6.
- Тунемза, тунемза, тунемза. — М., 1924.
- Марий йылме // У илыш. — 1924.
- Марийский язык) П У илыш. — 1924. — № 5—6. — С. 22—24.
- Марий йылмын вийныме корныжо // У илыш. — 1924. — № Ю.
- У пасу. — М., 1925. — 36 с.
- Материалы к изучению марийского языка. - Краснококшайск, 1925. — 152 с.
- К вопросу о письме в марийском языке в конце слов, оканчивающихся на буквы «и», «й» // Марийское хозяйство. — 1925. -№ 5. — С. 118—119.
- Мут пале. — М., 1925.
- Марий йылмылончыш Г — М, 1926. — 88 с.; 1929. — 123 с.
- Марий йылмылончыш И. — М., 1926. — 119 с.; 1929. — 173 с.
- Адак ы нергештак // У илыш. — 1927. — № 1—2. — С. 30.
- Тунем. Марий мутпале. — М., 1927. - 114 с., 1929. — 127 с.
- Учебник марийского языка. - Йошкар-Ола, 1929. - 128 с.
- Из истории финно-угорских гласных в исходе именительного падежа единственного числа имен с двухсложной основой в марийском языке // Доклады Академии наук СССР. Сер. В. - 1928. — № Ю. — С. 207-209.
- Тӱҥалтыш кнага. Г — Йошкар-Ола, 1930.
- Тӱҥалтыш кнага. II. — Йошкар-Ола, 1930.
- Система письма определений с определяемыми словами двойных и сложных слов в марийском языке // Марий илыш. — 1929. — № 1. — С. 104—115.
- О происхождении словообразовательных суффиксов глаголов в марийском языке. — Йошкар Ола, 1931.— 12 с.
- Латинизация марийского алфавита // Туныктымо паша. — 1930. — № 6—7. — С. 70—76.
- Практические задачи по развитию марийского языка. — Йошкар-Ола, 1933. —23 с.
- О склонении имен существительных и об установлении количества падежей в марийском языке // МАО. — 1934. — № 10—12. - С. 75—114. Принципы построения грамматики марийского языка // МАО. — 1934. —№6—7. —С. 35—53.
- Марий грамматик. Морфологий. — М., 1935. —219 с.
- Основные положения построения марийского алфавита // Пролетар культур верч. — 1935. — № 7—8. — С. 56—60.
- Падежи в марийском языке // МАО. - 1935. — № 10—12.
- Падежи в марийском языке. — Йошкар-Ола, 1936. - 56 с.
- Тезисы к докладу об орфографии, фонетике, морфологии лугововосточного наречия марийского языка. — Йошкар-Ола, 1936. —48 с. Сборник статей по марийскому языку. — Йошкар-Ола, 1936. - 56 с.
Газет публикацийже-влак
- «Ы» йӱкпалым пытарыме нерген П Йошкар кече. — 1923. — 4, 11 апрель.
- Марий йылме. Шкет чот, шукын чот П Йошкар кече. — 1924. - 30 май.
- Марий алфавитам вашталтыме нерген Н Йошкар кече. - 1930. — 4 февраль.
Г. Эвайнын сылнымут мурсаскаже
- Ава; Йолагайлан: Почеламут-влак. [Мать; Ленивцу: Стихи / По А. Кольцову] // Ончыко. – 1982. - № 1. – С. 103-104.
- Вувер кува: Йомак: [Ведьма: Сказка] / Послесл. К.Васина. – Йошкар-Ола, 1965. – 24 с.; Марла календарь 1910 ийлан. – Казань, 1909. – С. 55-57.
- Вувер кува. – Йошкар-Ола, 1992. – 32 с.
- Пионер марш: Почеламут. [Пионер марш: Стих] // Кармазин Г. Марий йылме лончыш: 1 кыдеж. – М., 1929. – С. 88-89.
- Пушкин А. Колызо ден кол нерген йомак: [Сказка о рыбаке и рыбке] / Г. Кармазин кус. // Пушкин А. Йомак-влак. – М., 1937. – С. 19-34.
- Сылнымут памаш. – Йошкар-Ола: Марий книга издательство, 1982. – С. 78-90.
- Васин К. Марий ученый, поэт. Г. Эвайнын шочмыжлан – 100 ий [Ученый-поэт. К 100-летию Г. Эвайна (Кармазина)] // Ончыко. – 1982. – № 1. – С. 98-103.
- Васин К.Г. Кармазин – поэт // Из истории марийской филологии. – Йошкар-Ола, 1984. – С. 43-50.
- Грузов Л.П. Марий йылме – тÿнямбалне. – Йошкар-Ола: Марий книга издательство, 1991. – С. 85-88.
- Зайниев Г. Родо-влак, ик ача-аван икшыве гай чумыргыза // Марий Эл. – 1992. – 14 март.
- Зайниев Г. Эвай эрге Кутлукай // Кугарня. – 2002. – 8, 31 май.
- Зайниев Г. Гурий Кармазин (Эвайн). – Йошкар-Ола, 2002. – 64 с.
- Иванов И.Г. Г. Кармазин да марий сылнымут [Г. Кармазин и мар. лит.] // Ончыко. – 1972. - № 2. – С. 107-109.
- Иванов И.Г. Г. Кармазин и развитие марийского литературного языка (К 195-летию со дня рождения) // СФУ. – 1977. - № 4. – С. 289-292.
- Иванов И. Уста йылмызе: Очерк [Ученый-языковед] // Тÿҥалтыш корно. Очерк-влак сб. Йошкар-Ола, 1978. – С. 175-184.
- Иванов И. Шочмо йылмына верч вуйын шоген [Он ратовал за развитие мар. языка] // Марий коммуна. – 1982. – 14 март.
- Иванов И. Шочмо йылмына верч тудо вуйын шоген // Марийская филология. – Йошкар-Ола, 2006. – С. 32-37.
- Иванов И.С. Йоча литератур. – Йошкар-Ола: Марий книга издательство, 1982.
- Из истории марийской филологии [Сб. статей о деятельности мар. филолога Г. Г. Кармазина] МарНИИ. – Йошкар-Ола, 1984. – 70 с.
- Исенеков В. Кармазиным шарныме кас // Марий коммуна. – 1972. – 17 март.
- Китиков А. Уста йылмызе // Марий коммуна. – 1972. – 16 март.
- Лаврентьев Г. У истоков науки о марийском языке // Мар. правда. – 1982. – 17 марта.
- Марийская филология: Ученые записки историко-филологического факультета. – Йошкар-Ола, 2006. – 96 с.
- Писатели МАССР. – Йошкар-Ола: Марий книга издательство, 1988. – С. 321-323.
- Салмиянов В. Ученый, поэт //Дружба. – 1982. - 13 марта.
- Тимофеева М. Марий ученыйын илыме верыште // Марий коммуна. – 1963. – 2 авг.
- Кармазин, Гурий Гаврилович.(руш)
- Кармазин (Эвайн) Гурий Гаврилович.(руш)
- Гурий Эвайн.(руш)
- Кармазин Гурий Гаврилович (1882).(руш)
- Гурий Кармазин.(руш)
- Он дал марийцам букварь и грамматику, а их народные песни сделал достоянием науки.(руш)
- Мишкинцы чтят память марийского просветителя Гурия Кармазина.(руш)
- Дело Гурия Кармазина.(руш)
- Иванов И. Уста йылмызе // Ямде лий. - 1972. — 11 март.
- Иванов Н. Кармазин да марий сылнымут // Ончыко. — 1972. — № 2. - С. 107—109.
- Китиков А. Уста йылмызе // Марий коммуна. — 1972. — 16 март.
- Исенеков В. Кармазиным шарныме кас // Марий коммуна, — 1972. — 17 март.
- Тимофеева М. Марий ученыйын илыме верыште // Марий коммуна. — 1963. — 2 август.
- Иванов И. Г.Г. Кармазин и развитие марийского литературного языка // СФУ. — 1977. — № 4. — С. 289-292.
- Иванов И. Уста йылмызе // Тӱҥалтыш ошкыл. — Йошкар-Ола, 1978. — С. 175—185.
- Иванов И. Шочмо йылмына верч вуйын Шоген // Марий коммуна. — 1982. — 14 март.
- Васин К. Марий ученый, поэт // Ончыко. — 1982. — № Г — С. 98—103.
- Из истории марийской филологии. — Йошкар-Ола, 1984. - 70 с.
- Лаврентьев Г. У истоков науки // Марийская правда. — 1982. — 17 марта.
- Зайниев Г. Родо-влак, ик ача-аван икшыве гай чумыргыза // Марий Эл. — 1992. — 14 март.
- Зайниев Г. Эвай эрге Кутлукай // Кугарня. - 2002. -8,31 май.
- Зайниев Г. Гурий Кармазин (Эвайн). — Йошкар-Ола, 2002. — 64 с.
- Марийские лингвисты: биобиблиогр. сборник / Мар. гос. ун-т; сост. И.Г. Иванов, В.Н. Васильев, В.Н. Максимов. Изд. 3-е, испр. и доп. Йошкар-Ола, 2016. C. 270-274
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
