Гани Гадиатов (Гани Газизович Гадиатов) (1938 сорла 19, РСФСР, Башкир АССР, Калтаса кундем, Торасола ял — 29 сӱрем 1995, Йошкар-Ола ола) — марий серызе, почеламутчо, кусарыше, журналист.
| Гани Газизович Гадиатов | |
|---|---|
| Гани Гадиатов | |
| Шочмаш дене лӱм | Гани Газизович Гадиатов |
| Шочын | 1938 ий 19 сорла |
| Шочмо вер | РСФСР, Башкир АССР, Калтаса кундем, Торасола ял |
| Колен | 1995 ий 29 сӱрем (56 ий) |
| Колымо вер | Йошкар-Ола ола |
| Тыршымаш алан | серызе |
Йоча да тунемме жап
Гани Гадиатов 1938 ий сорла тылзын 19-ше кечынже Башкир АССР Калтаса кундем Торасола ялыште Кадиат ден Каширан ешыште шочын.
Ешыште эше ÿдыр (кугурак) да эрге (изирак Шаки лÿман) лийыныт.
Ачашт сар гычын пӧртылын огыл. А аваже кужу ÿмыран лийын – 90 ийымат вончен. 1960–1970-ше ийлаште Йошкар-Олаште илен, уныкаже влакым ончаш полшен.
Тÿҥалтыш школым шочмо ялыштыже, шымияшым - пошкудо Савакмарийыште (руш Новокильбахтино) тунем пытарен.
11 шыжа 1958 ийыште, шыжым, рвезылан повесткым кучыктеныт. Тудо пагыт нерген Гани тыге ойлен:
 |
... ял гыч Октябрь пайрем деч вара, 11 ноябрьыште, лектын кайшым. Уфа гыч поезд дене кудалыктышт. Латкум кече гыч Амур воктенсе Комсомольк олашке миен шуна. Тусо зенитно-артиллерийский полкышто служитлышым, орудий расчетышто кумшо номер ыльым. Вес ийжылан кеҥежым тылзаш курсышто делопроизводительлан туныктышт да частьысе секретный отделыш писарьлан шындышт. эше ик талук гыч, 1960 ий июньышто, частьнам Сахалин отросо Хомутово поселкыш кусарышт. Спортлан шуко жапым ойыреныт. Кроссым пеш йӧратем ыле. Икана кум километырым кандаш минутышто эртышым, полкышто чыла еҥым ончылтышым. Классический кучедалмаш денат толашалтын. Шке нелытан спортсмен-влакым чÿчкыдынак сеҥенам. Тÿрлӧ таҥасымаште налме грамот иктаж лучко погынен. Ынде куржталмашат, кучедалмашат уке, но тунамсе ныжыл таҥемым – позийым кудалтен омыл. |
 |
Армий гыч 1961 ий шыжым пӧртылшаш улмаш. Но сайын служитлымыжым шотыш налын, полк командир Ганим ныл-вич тылзылан ондак, сÿремын, «эрыкыш луктын». Тунам лу классым пытарыше да вузыш пураш шонышо рвезе-влакым кеҥеж рÿдын мӧнгӧ колтеныт, писарь Гадиатоват нунын радамыш логалын.
1962 ийыште кас школышто кыдалаш шинчымашым налеш.
1964 ийыште пединститутыш тунемаш пурен.
Пашам ыштыме жап
1958 ийыште шочмо ялыштыже клубым вуйлатен, иканаштак колхозысо комсомол организацийын секретарьже лийын.
1961 ийыште Совет армий гыч пӧртылмеке, адакат клубым вуйлатен.
1962 ийыште Йошкар-Олашке толеш, заводыш пашашке пура
1967 да 1968 ийлаште, кеҥеж каныш жапыште, «Ончыко» журнал редакцийыште литератур редакторлан пашам ыштен.
1976 ий ÿярня тылзын Маргиз гыч СП правленийыш куснен, литератур консультант лийын.
СССР СП членыш пурташ кушкын шуын манын, ондак правленийыште, вара писатель погынымаште кид нӧлтен йÿкленыт. Лукмо пÿнчалым пенгыдемдаш Москошко РСФСР писатель ушемыш колтеныт. Но тушечын 1977 ий ÿярня тÿҥалтыште келшыдыме ойпидыш толын: «Воздержаться до создания новых, более значимых произведений».
1992 ийыште погымо материалым Москошко колтат. Но тыланыме вашмутым ты ганаят вучен ок шукто.
Ешыже
Армийыш Бази лÿман шÿмбелже ужатен.
Тошто таҥже весе дене пиалым муын, тиддеч вара Ганин шÿмжым Торасолан вес моторжо – Малика Мурзанаева – сымыстарен.
1964 ийыште тудын дене ушнен. Пӧртым чоҥенын, кок йочашт шочын: 1965 ий кеҥежым – Эрик, вич ий гыч – Люда. Эргыжын лÿмым «Акпатыр» икымше марий оперын авторжо деч «налын». Тудын ик тылзаш лийме кечын «Эргымлан» почеламутым серен:
Шочынат тый, Эрик, лачак тылзе ончыч,
'Но ачатлан шуко шыматаш ыш перне…
1984 ий шошым Ганин ешыже кугу ойгыш логальыч. Профтехучилище деч вара заводыш пашаш пурышо эргышт икымше пашадарым налме кечын изи сийым поген – кугурак-влак йодыныт. Тушеч ошкыл толшыла машина йымак логалын, а шофер полшен огыл, шылын кудалын. Рвезым вара иже муыныт да эмлымверыш наҥгаеныт. Латкандаш ияш рвезым мланде шке помышкыжо налын. Поэт тидын шотышто пеш чот ойгырен.
Перестройко пагыт Ганин чоныштыжо поэтым помыжалтарен, тудо шуко да виян сераш туҥалын. 1992 ийыште погымо материалым Москошко колтат. Но тыланыме вашмутым ты ганат вучен ок шукто.
1995 ий июль покшелне Ганимыт суртышто кугу пайрем лие – пелашыжын 50 ийыш шуын. Пайрем деч вара иктаж вич кече эртымек, Гани уремыш лекмыж годым йӧндымын камвозын, вуйжо дене кÿэш пералтын, «вашкеполыш» эмлымверыш нангаен. Тушан 22 июльышто шÿмжӧ шогалын. Вич кече гыч Турун шÿгарлашке, эргыж воктеке, пыштеныт. Икмыняр ий гыч пелашыже памятникым ыштыктен шындыш. Москосо литератерный чиновник-влаклан ÿчым ыштыме семын тушто Ганин фамилийже ончылно «Поэт» шомак волгалтеш.
Г. Гадиатовын Людмила ÿдыржӧ пединститутым тунем лектын, пелашыже - врач. Саратов кундемысе Балаково олаште илат. Кок йочашт уло. Малика коваштат тушкак куснен – йыгыре улшо пачерыште ила.
Оҥай факт-влак
Поэтын кочаже Казиз лÿман лийын. Тугеже лÿмнерым Газизов Гани Гадиатович манын серыман ыле, но ала-молан мӧҥгешла ыштеныт. Тидат веле огыл, тÿҥалтыш публикацийлаште авторын лÿмжо тыге ончыкталтын: Гайний (але Ганий) Гадиятов. Вара иже Торасола эрге лÿмешыже ныл буквам веле коден, а фамилийыштыже «я» алмеш "а" буквам сереныт.
Г. Гадиатов 1950-ше ийла тÿналтыште серкалаш пижын.
1965 ий поэтлан кугу куаным кондыш – шошым «Рвезе кумыл» икымше книгаже лектын. «Рвезе кумыл» шинчаш перныде ыш код: «Марий коммунеш» В. Исинеков, «Рвезе коммунистеш» Н. Яметов аклыммутыштым савыктышт. Ойышт тÿҥ шотышто моктымо шотан ыле.
Ятыр стихше йӧратымаш кумыл дене шÿла. Кокытшым вуймут пелен палемдыме: М.М. – лан. Рашемдаш гын, ÿмыр пелаш лийше таҥжылан – Малика Мурзанаевалан. «Кечывал шÿдыр» лÿман текстыште лудына:
Мый ужынам тÿняште тудым (шÿдырым),
Эре ужам раш: йÿд – кечат
Пиал тул ден йÿла волгалтын.
Таҥем, тый шÿдыр гай улат!
«Таҥемлан» стихат тыгайракак семан:
Ом кычал мый весым тетла еҥ коклаште,
Илышем сӧрастарыше шкетын улат.
Жап эрта – вучымаш теҥыз толкын коклаште
Тый уэш мый декем шыргыжалын толат.
1970 ий мучаште, Гадиатовын «Кумыл оҥгыр» сборникше ош тÿняш тольо. Икымше деч кум пачаш поян, кÿжгӧ. Тыште автор иканаште изи да кугу формын мастарже семын почылто: кандаш корнан ятыр стих да «тÿҥ большевик» поэме пурталтын. Кÿчыкшым сераш Расул Гамзатов кумылаҥден, тудо вет кандаш корнаным шуко возен. Кÿчыкын ойлаш гын, у книга – илыш да пагыт нерген лирике шонкалымаш. Тÿналтыш стихыште автор тыге сера: «Кеч ик мурем гына калыкем дек ушна гын, мый тÿняште лиям пиалан!» Ятыр ончыч С. Вишневският тыгеракак манын: «Шÿм гыч шÿмыш ик мутем шуэш гын, пиалан лиям мый тидланат».
«Кумыл оҥгыр» книгаште сылнымут синтаксис сӧралештеш. Анафор йӧн корнылам икгай мут дене тÿналаш полша да шонымым утыр вияҥден каласаш йӧным пуа.
1975 ийыште Гани Гадиатовын вес книгаже лектын – «Оҥгыран Оргамак».
Тиде книгаште»Умдан шÿшпык – йолташем» ужаш уло. ӧрат веле! «Умдан шÿшпык!» калык ойпогышто чыла прозаик ден поэтын возымаштышт «шÿшпык» мут эн сай, поро шонымаш дене тич темын. Лыкын – лукын йоҥгалтше, шымле шым савыртышан ший йÿкшӧ – сылнымут образ.
Чыла шотыштат «Оҥгыран оргамак» ойыртемалтеш. Тудо поэтын йонгыдо йÿкшым, сылнымут вийым налмыжым рашрак палдара. Шинчаш вик перныше сай ойыртемже – сылнымут синтаксис пойдаралымаште. Строфам оҥайын чоным тÿрлӧ йӧн шонымым виянрак, сӧралынрак каласен пуаш полша. Мутлан, южо почеламутышто кажне мургорным икгай шомак але мут мужыр тÿҥалеш. Тыге пачаш-пачаш каласалтыт: «Тый ит сыре...» , «Ида ӧр…» , «Ида ӧр мыланем...»
«Оҥгаран оргамак» мурпогышто синтаксический параллелизм ончычсо деч кумданрак да виянрак йонгалтеш, мутлан:
Ужынам гын – мо титакше?
Вашлиям гын – мо уда?
Мутланем гын – мо асамже?
Шупшалам – мо сомылда?
Кӧ поэтын книгаже-влакын лÿмыштым тÿсленрак лудын, тудо ужде кодын огыл: автор тыштат ойыртемалт моштен. Икымше книга вуймутысо кокымшо шомак («Рвезе кумыл») кокымшо книган лÿмжылан тÿналтыш лийын – «Кумыл оҥгыр». А кокымшо книган вуймутшо гыч кокымшо аршашын лÿмтамгаже шочын – «Оҥгыран оргамак».
Гадиатов марий йÿлам, кугезе койышым, фольклорым рвезынек сайынак пален, ты шотышто чонжым, уш-акылжым пойдараш студент жапыште уста фольклорист Виталий Акцорин дене пыдля тÿрлӧ вере ойпого чинчым шымлен-чумырен коштмыжо ятыр полшен. Тиде палымыже «Алдиар» оперылан либреттым серымыж годым полшен, векат. Либреттым сераш композиторын аваже Ольга Ивановна Герасимова таратен. Тудо кужу жап ола воктенсе Шойбулак школышто марий йылме ден литературым туныктен, студент илышыште Колумбын лишыл таҥже лийын, шкежат серкален да возышо влакым, ты шотышто Ганим сайын пален.
Гани Гадиатов сонетым возаш пеш мастар ыле. 1991 ийыште «Сонет-влак» книгаже лектын.
Сонет – тÿнямбал поэзийын эн неле формыжо, арам огыл итальян йылме гыч лекше «сонетто» «пенгыде форма» манмым ончыкта, но сонет шке кужу курымыштыжо шкенжым эше ик гана да курымешлан нелемден – сонет аршаш лÿман тулечат чоткыдо кышкар формым налын. Теве тиде кышкар кӧргышко Гани Гадиатоват икана да пеҥгыдын пурен шинчын да марий мурышто тудын илаш праван улмыжо уло вийын ончыкташ пижын.
Книгашке кум шÿдо утла сонетым пуртымо, тушечын нылле кандашыже сонет аршашым ыштат, тугеже кум сонет аршаш уло.
Тиде сборникын, пожале, пеле утлажым шала сонет, вес семынже – аршашышке пурыдымыжо негызла. Поэтын шочмо велышке толмыжо – ава дене диалогде мутланымаш – сареш йомшо ача нерген ава шинча дене шонкалымаш – илышнан чыла кадыр – кудыржым (коллективизаций, сар, культ шалланыме, т.м) тачысе да эрласе саман призма вошт аклымаш – теве тыгай да тынар неле задача – влакым автор рашемдаш пижын. Тиде серымаш шала сонет чумырка огыл, а кугу нелытан философский поэма, тидым ышташ икте веле кÿлеш – чумырышо лÿм!
Гани Гадиатов ача-ава тукымын, тачысе икшыве илыш нерген нелын азапланыме шонкалымаш нерген возен. «Ача ден икшыве» манме шукертсе проблемым рончымо корным кычалеш, ваш умылымо кылым оҥарынеже. Тиде мемнан тачысе гражданский парымна, тиде парымым сулымаште позий ӧрдыжан шоген койын ок керт, Гадиатов тыгай чыным пешак ÿшанлын да ÿшандарен почеш.
О поро таҥ! Ит ман: «Ит темле шке ойгетым»
Тыгак тек весын шÿмы ок воч тулвуйла. Кок шÿм кава гыч толшо юзо шÿдырла
Нолта тек шочшыда чап лÿмжым насыл велын.
Тичмаш тÿня саламлыш тудын шочмо кечым,
тыгак школ корнышко наҥгайышна пырля
Чаткан шке илыш корным рашемдаш эрла…
Ала сайрак ончал шым шукто тÿрло велым?
Мыняр гынат ыҥлен, висен тушечын нальым:
Чон дене ужын раш чын корнышко шогальым,
Шкем ямдылен пашазе суртышко пураш.
Но, мом ыштет, огеш лий ужын пӧртылаш:
«ушан изаже – влакын» кумылым ужмаште
Ужатышна пытартыш корнына мучашке.
Тÿняште тÿжем поэтын тÿжем лончын шымлен рашемдаш тӧчымо ик проблеме уло – поэт да тудын Музаже. Поэт эре мурен ок иле, пелашыжат эре тудым ончен шыргыж ок шинче. Но – мурылан шочман, но – ешлан илыман. Адакшым тиде еш моло-влаклан микроскоп яндашке пыштыме дене иктак: чыла коеш, чылан ужнешт, чылан аклат. Теве тыгай экстремальный ситуацийышке Музан верже да мучашдыме нелылыкше нерген шонкала Гани Гадиатов, нимом ок шылте – весым огыл, шкенжымак орла, весын орланымым ужын, шке орлана.
Автор неле деч ок лÿд да тудым шылташ ок тӧчӧ. Тыгае – «Илем тыланет рвезештын» цикл.
Ала нигунам ом лий ыле поэт,
Вашеш корнышкем, вучыде, тый от тол гын,
Пеле йӧратен, порын игылтын воштыл
От эрте гын весе дек мыйын воктеч;
Чатка шыже тÿсым чоя шинчаштет
Ом уж гын тунамсе лышташ поран годым;
Огеш левед ыле гын тудым ик водын
Ош йÿкӧ пун гай лум, тÿкнен вачышкет…
Тек шошо кечат ынже шулыкто тудым,
Чÿктен кажне укшышко лай ужар тудым,
Пÿргал йот пеледыш шыркам чонышкет.
Вет шым чыте мые могай гына йÿштым,
Чыла пургыш – куртым шÿмем гычын ÿштын? Садлан тыланет лийнем мурызо шкет!
«Авамлан» аршаш утларак традиционный, но сонетын технически неле шоктеж вошт ме тиде проблемымат у семын да у шинча дене лудын, а керек-момат у семын ончалын гына акыллан у задачым шындаш лиеш. Неле шке ават нерген сераш, тиде материал пешак вашке поэтым сентиментышке шÿкал кертеш. Гани тидын дечын лÿдын огыл, тудын сонетысе Аваже – илыш ава юмава.
Палем, авай, кечан мотор кумда тÿняште
Чылам йочажап илыш теҥызыш луктш.
Пернен шокшат, йÿштат – ом шылте чон лукеш,
Чаҥга куанымат мый шÿмыштем ом ашне.
Мо лийын, мо эртен, чыла ратлен ойлаш гын,
О, неле! Но чон йодмым ом керт шуктыде:
Ачий уламыс шкат, кеч кушкым ачаде;
Ок пыште илыш тыйын вачышкет титакшым.
Ача мылам – Ача, тылат, - пиалын алже,
А чумыр калыклан – эл тыныс салтакше,
Садлан вет кодо аралалт ош кечына.
Итак мондал: кеч мыйым Тылзе шкеж дек ÿжшӧ –
Илет воктенемак, кучем лÿметым кÿшнӧ,
Тек мурышко ок варне шучко сем гына.
Гадиатов куштылгын лудшылан ок сере, сандене авторын поэзий йылмыже келгышке онча: подлежащий – сказуемый коклаште второстепенный член конструкций дене гына ок сергале, тудын ойжо кужу, нелемдыме, кунамже период марте шуйна, сандене ик ончалмаште почеламут кӧргым вик от поч, ой тÿҥалтышке угыч пӧртылаш перна. .
- Рвезе кумыл : почеламут-вл. [Молодость души : стихи]. Йошкар- Ола, 1965.64 с.
- Кумыл оҥгыр : почеламут-вл., поэма [Колокольчики души : стихи, поэма]. Йошкар-Ола, 1970. 152 с.
- Оҥгыран оргамак : почеламут-вл. [Конь с бубенчиком : стихи]. Йошкар-Ола, 1975. 200 с.
- Авамлан : сонет аршаш // Ончыко. 1979. № 2. С. 62—66.
- Эргымлан : сонет аршаш //Ончыко. 1988. № 3. С. 81—86.
- Курым йӱксавыш : сонет цикл // Ончыко. 1990. № 6. С. 36—43.
- Сонет-влак [Сонеты]. Йошкар-Ола, 1991. 232 с.
- Почеламут аршаш // Ончыко. 1994. № 7. С. 68—76.
- Не сравнивайте: стихи / пер. В. Кострова // Дружба народов. 1975. № 4. С. 88.
- Женихи нашей деревни; Кукушка: стихи / пер. В. Борисова // Дружба. Йошкар-Ола, 1977. С. 32-34.
- Тамги на березе; Вечер; Женихи нашей деревни: стихи / пер. В. Панова, А. Смоликова, В. Борисова // Между Волгой и Уралом. Йошкар-Ола, 1978. С. 82-86.
- Здравствуй, отчий край ... Стихи / пер. В. Панова // Дружба. Йошкар-Ола, 1978. С. 73-74.
- С именем твоим ты зовешь: стихи / пер. В. Борисова // Дружба. Йошкар-Ола, 1982. С. 94-96.
- Чоткар: поэма / пер. С. Золонцева // Дружба. Йошкар-Ола, 1983. С. 137–142.
- Тамги на березе; Женихи нашей деревни; Ты зовешь: стихи / пер. А. Смоликова, В. Борисова // Соловьиный родник. Йошкар-Ола, 1984. С. 305-311.
- Здравствуй, отчий край... Вечер: стихи / пер. В. Панова // Братство песенных сердец. Йошкар-Ола, 1990. С. 87–89.
- Гергей Ш. Жужа : рассказ / пер. с венгер. // Родо-тукым улына. Йошкар-Ола, 1989. С. 16—28.
- Тарханов А. Кедр нерген мут: стихи / пер. с манси // Родо-тукым улына. Йошкар-Ола, 1989. С. 92—95.
- Ильяков Н. Опак Микита : почеламут дене возымо роман / пер. с горномар. Йошкар-Ола, 1993. 112 с.
- Нӧргӧ тумо : курыкмарий повесть ден ойлымаш-вл. / пер. с горномар. Йошкар-Ола, 1994. 160 с.
- Большаков М. Ошкылем илыш дене таҥлем // Марий коммуна. 1971. 14 март.
- Гани Гадиатов // Писатели Марий Эл: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола, Мар. кн. изд-во, 2008. С. 163-165.
- Егоров В. Илет мемнан пелен // Ончыко. 1996. № 4. С. 106.
- Ижболдин В. Мургайык ÿмыр // Кугарня. 1998. 14 авг.
- Илыш муро гае: Поэт Гани Гадиатовын шочмыжлан – 75 ий // Ончыко. 2013. № 7. С.129 –137.
- Караев И. Нигӧ огеш вашталте весе: почеламут // Марий Эл. 2005. 23 июнь.
- МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 83.
- Мурзашев А. Путырак лишыл йолташ ыльна // Марий Эл. 2003. 15 авг.
- Николаев С. Сÿмсыр куатан сонетче // Мутын нелыже да ямдыже. Йошкар-Ола, 1993. С. 68–74.
- Писатели Марийской АССР: библиогр. справочник. Йошкар-Ола, 1976. С. 74–75.
- Поэзийым налын чон корно таҥлан: Поэт Гани Гадиатовын шочмыжлан – 70 ий // Ончыко. 2008. № 7. С. 161–171.
- Учаев З.В. Мыйын муро – илыш йÿк: Гани Гадиатовын шочмыжлан 60 ий // Ончыко. 1998. № 8. С. 141–145.
- Яметов Н. Настроение молодости // Молодой коммунист. 1966. 9 апр.
- Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С.163-165
- Илыш муро гае: Поэт Гани Гадиатовын шочмыжлан – 75 ий // Ончыко. 2013. № 7. С.129 –137.
- Поэзийым налын чон корно таҥлан: Поэт Гани Гадиатовын шочмыжлан – 70 ий // Ончыко. 2008. № 7. С. 161–171.
- Учаев З.В. Мыйын муро – илыш йÿк: Гани Гадиатовын шочмыжлан 60 ий // Ончыко. 1998. № 8. С. 141–145.
- Николаев С. Сÿмсыр куатан сонетче // Мутын нелыже да ямлыже. Йошкар-Ола 1996. С. 68–74.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
