From Wikipedia, the free encyclopedia
Николай Мухин (Николай Семёнович Мухин) (1890 кылме 12 (кылме 25), Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Олыкъял ял — 11 кылме 1937, Йошкар-Ола ола) — марий серызе, почеламутчо, кусарыше, журналист, туныктышо, мер пашаеҥ, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1934).
Ачаже, Семён Алексеевич (1862—1895), ялысе учитель улмаш. Тудо Озаҥ оласе учительский семинарийым тунем пытарен. Аваже — лудын-возен моштыдымо ӱдырамаш.
1970-ше ийлаште Кугорнымбал Шале (Кугу Кульял) ялеш земский школ почылтын. Семен Алексеевич пытартыш ийлаже марте йоча-влакым Кугу Кульялыште туныктен илен. Тыште тудо тале просветитель улмыжым очыктен, шуко рвезым тунемаш, книгам лудаш таратен. Ялысе туныктышын тунам пашадарже изи лийын, садлан, ешым ашнен лукташ манын, кресаньык пашамат ыштен. Моло еҥ семынак мландым курал-ӱден, нужналык гыч лекташ тӱрлӧ семынат тыршен. Кресаньык пашашак нелын черланен да, шоҥго лийын шудеак, 1895 ийыште ӱмыр лугыч колен.
Вич ийыш тошкалше Миклай тулыкеш кодеш. Поэтын аваже, кум изи ньога дене тулыкеш кодмеке, вес марийым пуртен. Ача лийше пеш осал логалын. Тудо кече еда гаяк йӱын, ешыжым кырен. Микалылан — эн кугурак икшывылан — шуко орлыкым ужашыже верештын. «Автобиографийыштыже» Н. С. Мухин возен: «Ты шучко жапым шарнаш йӧсӧ, шарнаш неле. У ача деч вес икшыве-влак каяш тӱҥальыч. Куд эрге, ик ӱдыр — манаш веле! Кугу ачан икшывыже иктат шотышто ыш лий. Кочмо-йӱмӧ годымат мыйын вер «ӱдырамаш пусак» ыле. Оккӱлланак бляхан ӱштӧ дене кыралтмым ойлашат шучко. Телым йӱштӧ чатламаште шудо лоҥгаште малышым, чара йоланым уремыш кожен лукмаш ала-мыняр пачаш лиеден. Икана, кеҥежым, ачам лийшем, йол гыч кучен, тавышке унчыли сакалтыш. Пий илыш. Чын, авамже мемнам чамана, мемнан верч ыле, садланак тудын ӱпшат ыш код — изи марийже кӱрын пытарыш».
Неле илышым сеҥыме йӧным, ачаже семынак, тунеммаште ужын. 1898 ийыште кандаш ияш йоча, изачаж деч шылын, Арын школыш (двухклассный училищыш) тунемаш пура, а 1903 ийыште тудым пытара. Тиде тунемме жапше нерген поэт тыге шарна: «Кум меҥге коклаш, шӱкшӧ, тумышанайзям мыжерым чиен, йыдалым пидын, шӱкшӧ картуз дене, чатлама йӱштыштӧ коштым. Тунемме годым арнялан ик сукып киндым чыкен каемат, куд ужашлан кӱзӧ дене пайлен кочкам ыле. Кинде деч моло эше пареҥгыжат ыш лий…».
Кок ий смола завдышто пашам ышта да кеҥежым кӱтӱм кӱта. 1905 ийыште Унчо селасе Святитель Гурийын школыштыжо тунемаш тӱҥалеш. Унчо школ моло школла деч прогрессивный шӱлышан лийын. Тыште С. Г. Чавайн, И. П. Петров, В. Н. Никифоров, А. К. Эшкинин, Д. Ф. Соколов да моло лӱмлӧ еҥ-влакат тунемыныт. Нуным революционер-влак: П. Г. Григорьев, В. А. Мухин да кумдан палыме Н. Ф. Бутенин — туныктеныт.
«Унчо школ чылт марий пушан школ ыле, тыште марий йылме кӱлеш йылмыланак шотлалте. Тыште поэзийым йӧраташ туҥалмемлан П. Г. Григорьев, В. А. Мухин да Т. Е. Ефремовлан каласыде ок лий. Утларакше П. Г. Григорьев тыршыш. Тудо, шарнем, первыйрак рушла гыч тӱрлӧ почеламутым, басньым, моло тӱрлымат марлашке кусарыкта ыле…» — возен шке шарнымашыштыже Н. С. Мухин.
1905 ийысе первый руш революцийын тулжо Н. Мухинын чоныштыжо поэзий сескемым ылыжтен, эркын саска пеледышым пижыктен. Рвезе поэт кугыжан самодержавий ваштареш первый шомакшым каласен.
Унчо школым 1907 ийыште тунем лекмекше, Н. С. Мухин Ямбатыр школышто туныкта, а вес ийын Вончӱмбал школышко кусна (Морко кундем). Рвезе туныктышо икшыве-влакым шочмо йылмым, калыкым йӧраташ, пӱртӱсым да вер-шӧрым аралаш да сӧрастараш кумылаҥден шога.
1909 ийыште Н. Мухин Озаҥ семинарийыште учитель правам налаш экстерн дене экзаменым куча. Экзаменым кучымекыже, Н. Мухин тыгай документым налеш:
«Свидетельство № 387
Предъявитель сего Мухин Николай Семёнович, крестьянин деревни Олыкъял Себе-Усадской волости Царевококшайского уезда Казанской губернии, родившийся ноября 12 1890 года, ныне на основании утвержденного мая 21 1874 года Министерством Народного просвещения дополнительной статьей к правилам о специальных испытаниях по Министерству Народного просвещения подвергшись полному испытанию в Педагогическом Совете Казанского учительского Семинария и выдержав оное удовлетворительно, удостоен звания учителя инородческого начального училища для черемис. В удостоверении чего и дано ему, МУХИНУ, настоящее свидетельство за надлежащими подписями и с приложением печати семинарии. Следующие за настоящее свидетельство по положению деньги три рубля взысканы.
Казань, февраля 24 дня, 1910 года. Подписи: Богданов, Михеев, Николаев, Салонский, Емельянов, Ерлыгина, Федоров»
Тиде документ Н. К. Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогик институтын архивыштыже аралалт кодын. Документ гыч раш коеш: Н. Мухин деч экзаменым приниматленыт марий да чуваш историк Н. В. Никольский, удмурт просветитель, тале педагог И. С. Михеев, ончыкылык этнографий профессор А. И. Емельянов. Нуно ончыл шонымашан еҥ лийыныт.
Учительский семинарийыш экзаменым сдатлыме жапыште тудо летератор-просветитель В. М. Васильевым икымше гана вашлийын да варажым тудын дене кылым кучен шогаш туҥалын, фольклор материалым: калык мурым, тоштыеҥ мутым, йомак-влакым — поген, Васильев деке колтен шоген. А Мухинын колтен шогымо материалжым В. М. Васильев «Марла календареш» печатлен. «Кайык-шамыч» ден «Йолагай ден Пулагай» йомакшым 1909 ийыште лукмо «Марла ойлымаш-влак» сборникышкыже пуртен. Тыге Н. С. Мухинын возымыжо (авторын фамилийжым ончыктыде) икымше гана печатлалтын.
1911 ийыштe Н. С. Мухин Турун кундeмысе церковно-приходской школышко пашам ышташ кусна. Тудо тыштат икшыве-влакым марла туныкташ тӱҥалеш. Ялыce туныктышo пeш вашке чылалан палыме да пагалыме еҥ лиeш. Тудын дек кас еда изижат-кугужат пoгыненыт, туныктышо нунылан «Марла календарьым», газетым лудын, поро каҥашым пуэн шоген, шкe йыpже у шӱлышан рвезе-влакым поген.
Уста туныктышо илыш дене тӧр ошкылаш тыршен да шке шинчымашыжымат эреак келгемден шоген. 1913—1914 ийлаше тудо Чарлаште тылзаш педагогике курсышто да кок арняш сад паша курслаште тунемын.
Самырык туныктышын илыш-койышыжо священник Теминлан келшен огыл, тудын пашажым теpгаш пижын. Школышто марла туныктымым чараш кӱштен, учительын ӱстeлже гыч марла книга-влакым луктын кудалтен.
1915 ийыште Н. Мухиным кугыжан сарышке колтaт. Поэтым Карпат курык лоҥгаш, окопыш, намиен пуртеныт. Тудо шарнымашыштыже воза: «Арнят ыш шу, намиен чыкышт рок вынемыш. Ончылнет, шеҥгелнет — рок пырдыж, йол йымалне сӧсна кийме гай лавыра кышал, кӱшыч йӱржӧ чарныде опта, шокте гай шинель гоч могырыш вӱд вита, юалге мардеж пуалеш, кӧргӧ чоным чытырыкта». Вараже Озаҥ олаште служитла. Но тыштат тудо тӱҥалме пашажым кудалтен огыл, у деч у почеламут-влакым возен, Турун кундeмысе чолга да у шoнымaшан йолташыже-влак дене кылым кучен шоген. Теве нyнын лӱмышт: Г. Орлов, Ф. Данилов, Н. Кириллов, Д. Митрофанов, С. Савинов.
Кугу Октябрь революцийым Н. С. Мухин куaнен вашлиеш. Салтак гыч пӧртылшыжла, тудo Озаҥ олaште лекше «Ӱжара» газет редакцийыш пура, «Марий калык, помыжалт!» почеламутшым пуэн кода. Тудо 1917 ий 20 Телын лекше «Ӱжара» газетеш савыкталтын.
Пӧртылмекше, Н. С. Мухин угычын Турун школышто туныкташ тӱҥалеш. Тыгодымак кундемыште Совет властьым ыштыме пашашке уло кумылын ушна, калык коклаште у илышым чоҥымо нерген кумда умылтарымаш пашам виктара, иктыш ушнаш ӱжеш. Тыге тудо 1918 ий 24 апрельыште Турун обществыште калык сходым эртара, тушто докладым ышта. Совет властьым почмо нерген пунчалым увертара. Тыштак ялысе Советыш членым да делегат-влакым ойырен сайлат.
1918 ий 28 Пеледышын Роҥго селаште туныктышо-влакын погынымашышт лиеш, тушто почеламутшо-влакым лудеш. Тыште В. А. Мухин, Л. Я. Мендияров, П. Г. Григорьев, А. Ф. Конаков лийыныт да марий кундемыште калык образований, шанче да культур пашам вияҥден колтымо нерген йодышым каҥашеныт.
Алсола школышто туныктымо пагытыште (1918—1924) поэт самырык автор-влакым ямдылыме пашам виктара, рвезе-влакым почеламутым, йомакым, ойлымашым сераш да калык ойпогым чумыраш туныктен шога. Тыге, ятыр материалым поген, 26 муран, почеламутан да йомакан «Кӱдырчӧ» лӱман сборникым ямдыла. Но тудо савыкталтде кодын, кызыт Марий Эл Республикын архивыштыже аралалтеш.
1924—1931 ийлаште Арын школышто туныктымыж годым Н. С. Мухин литературно-художественный кружокым почеш, тунемше-влакым тушко ушен, «У вий» журналым луктын шога. Тиде пагытыштак эше лу наре пьесым, шуко почеламут ден поэме-влакым воза. 1926 ийыште Москаваште «Ӱҥышӧ деч ӱш лектеш» пьесым посна книга дене савыкта, 1928 ийыште «Почеламут» лӱман сборникым Йошкар-Олаште луктеш.
Эше салтак улмыж годымак поэт «Ӱжара», «Йошкар салтак», «Марий Эл» газет-влак дене лишыл кылым кучен, «Йошкар кече» газетын ик тӱҥ корреспондентше лийын, ик жап ты редакцийыште пашам ыштен. «Колхоз вий», «Колхоз йӱк» газетлаш, «У вий», «У илыш», «Марий ӱдырамаш» журналлаш шке произведенийлажым савыктен шоген.
Н. С. Мухин уста просветитель да писатель веле огыл, тале организатор семын кумдан палыме лийын. Тудын тыгай улмыдо эше 1911 ий гычак, Турун кундемыште туныктымо пашаштыжак, палдырнен. Алсола школышто пашам ыштымыж годым тудо марий театрлан шыркаҥашыже, а варажым кушкашыже уло кумылын полша, сылнымут да драматический кружок-влакым почеш да вуйлата. Арын школышто туныкымо жапыште тудо С. Г. Чавайн дене пырля тошто коса ваштареш кучедалын, у илыш-йӱлам калык коклашке шыраҥден. Нуно Морко кундемыште ий еда «Йошкар пеледыш» пайремым эртареныт, «ликбезым» почын, ял калыкым лудаш-возаш туныктеныт, кружок-влакым вӱденыт. 1929 ийыште Н. С. Мухин ялыште коллективизацийым эртарыме пашашке ушна. Шочмо Олыкъялешыже «Поэтнур» колхозым почеш да вуйлатышыже лиеш. Тиде ийынак пошкудо Муналмаш ялеш «Кӱкшнур» колхозым ышта.
30-шо ийлаште Арын школ пелен ШКМ-ым (школа крестьянской молодёжи) почыныт. Тыште Н. С. Мухин марий йылме ден литературым туныктен, тунемше-влакым шочмо йылмым, литературым йӧраташ кумылаҥден шоген. Областной педкурсын тунамсе вуйлатышыже М. В. Свистунов теве могай характеристикым пуэн: «Арын ШКМ пеленсе областной педкурсын туныктышыжо Н. С. Мухин пашаште шке усталыкшым, келге шинчымашыжым, кугу педагог да сай организатор улмыжым раш ончыкта. Литературный да художественный кружокын пашажым виктарымаште тудо кугу мастарлыкшым, шуко вийжым пыштен да у сеҥымашке шуын. Педагогический курсын пашаштыже икшыве-влакым воспитатлымаште у шинчымашым эреак шыҥдарен шога, лабораторно-исследовательский йӧным кумдан кучылтеш…» (Арх. МГПИ, д. 1129, л. 5).
1931 ийыште марий агропединститутыш тунемаш пура. Июнь тылзыште Москваште национальный школлан книгам возышо автор-влакын коференцийыштышт лийын. Тушто Н. К. Крупская да А. В. Луночарский дене вашлийын.
А 1932 ийыште В. Т. Соколов да моло-влак дене пырля 5-ше ий тунемше-влаклан «Марий йылме» учебникым савыктен луктеш. Тиде ийынак эше 4-ше классыште тунемше-влаклан « Марий йылме» книгам савыкта.
1933 ий гыч Н. С. Мухин Морко селасе медрабфакын завучшылан ышташ тӱҥалеш. Ынде тудо марий кудемлан кӱлеш специалист-влакым — врачым, туныктышым — ямдылымаште уло кумылын тырша. А 1935 ий гыч, рабфакым вес верыш кусарымек, Морко педтехникумыш кусна.
Н. С. Мухин 1924 ий гыч Марий пролетар писатель-влак ассоциаций член лиеш, а 1934 ийыште тудым СССР писатель-влак ушем радамыш пуртат. 1936 ийыште поэтын пашам ыштаж тӱҥалмыжылан 30 ий темеш. Тиде ийын юбиляр Москошто «Эрык саска» почеламут сборникшым савыктен луктеш.
Лач тиде пагытыштак элыштына у илышым чоҥышо ончылъеҥ-влакын вуй ӱмбалнышт шем пыл палыдымын оварген. Шуко, моткоч шуко калыкым амал деч посна титаклен репрессироватлаш тӱҥалыныт. Тыге Н. С. Мухинымат «калык тушман» манын лӱмденыт да 1937 ий 18 Ӱярнян Морко пачережыже арестоватленыт. Тиде ийынак, 11 Кылмын кастене, тудым Йошкар-Олаш лӱен пуштыныт. А эше ик тылзе наре эртымек, поэтын пелашыжым, М. С. Мухинамат, лу ийлан Йӱдвел йӱштӧ кундемыш кучен колтеныт, ныл изи икшыве тулыкеш кодын.
1956 ийыште, колымшо партийный съезд деч вара, Николай Семёновичым реабилитироватлыме, Писатель ушемыште восстановитлыме.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.