From Wikipedia, the free encyclopedia
I Grisia Taloha na Gresy Taloha dia sivilizasiôna tamin' ny Andro Taloha tao amin' ireo vahoaka miteny grika sy manana kolontsaina grika izay nandroso tany Grisia sy tamin' ny ampahany andrefana amin' i Azia Minora, avy eo, noho ny fantaran-tany nifanesy, tany amin' ny faritra maro tao amin' ny lemaka mediteraneana (Kiprôsy na Sipra, Italia atsimo, Ejipta, Kirenaîka) ary any Atsinanana Akaiky (Siria, Palestina), izay faritra niorenany hatrany andrefana any Espaina sy atsinanana any Afganistàna (Baktriana).
Izany sivilizasiônan' ny kolontsaina grika izany dia nandroso nandritra ny ampahany farany amin' ireo "Taonjato Maizina", niainga tamin' ny sisam-paharavan' ny Sivilizasiôna mikeniana, ka niforona tsikelikely nandritra ny Vanimpotoana Arkaîka (800 - 480 tal. J.K.), ary nandroso tanteraka nandritra ny Vanimpotoana Klasika (480 - 323 tal. J.K.) sy ny Vanimpotoana Helenistika (323 - 31 tal. J.K.). Ny fanitaran-tany nataon' ny Rômana (teo anelanelan' ny taona 220 sy 31 tal. J.K.) no nanamaria ny fiafaràn' ny fahaleovan-tena ara-pôlitkan' i Grisia, nefa nitahiry ny tanjany ny kolontsaina grika taloha na dia nanjakazakan' ny Rômana aza, ka nivoatra miandalana nankany amin' ny Sivilizasiôna bizantina nanomboka tamin' ny taonjato faha-4.
Nanomboka tamin' ny vanimpotoana arkaîka sy tamin' ny vanimpotoana klasika dia nandroso tao Grisia ny sivilizasiôna nitondra fanavaozana tamin' ny lafiny maro, izay niavaka tamin' ireo sivilizasiôna taloha rehetra tao amin' ny firenena tatsinanana, ary nanomboka nanitatra ny erana nanjakazakany ny Grika (ny fanjanahan-tany grika). Tao amin' ny tanàna lehibe (polis) dia niorina ny fiainana ara-pôlitika sy ara-tsôsialy ary ara-kolontsaina navitrika tokoa, notohanan' ny ivontoerana maro (Iônia, Atena, Sparta, Sirakoza), tao amin' ny toe-javatra voamariky ny ady teo amin' ireo tanàna niforonan' ny fahaiza-manao momba ny ady izay nanampy azy taty aoriana tamin' ny fanitaran-tany nataony. Namorona endrika pôlitika vaovao ny tanàna grika (isan' izany ny tirania sy ny demôkrasia), ary nisy ny fiainana ara-pivavahana navitrika izay niseho amin' ny endrika isan-toerana nisongadina, nanana vondron'andriamanitra sy toerana masina iraisan' ireo izay nandray izany kolontsaina izany, namokatra literatiora miseho amin' ny endrika isan-karazany ny vahoaka tao (epôpea, fedrà, pôezia, tantara, sns); tao koa ireo nisaina momba izao tontolo izao sy ny fiainanana am-piarahamonina tao amin' ny sehatry ny filôzôfia, nandroso koa ny siansa sy ny teknika, ary niforona ny zavakanto sy ny fanaova-mari-trano izay niala amin' ny môdely tatsinanana sady lasa nalain-tahaka, izany no nahazoany ny sata hoe "klasika". Ny lafiratsin' izany fahavitrihana izany dia ny fisian' ny fandravana nateraky ny ady sy ny tsy fitoviana hita teo amin' ny fiarahamonina, izay nanilika ny vehivavy tsy hitana andraikitra ara-pôlitika sy niompana matetika amin' ny ampahany be amin' ny mponina izay nanana satan' andevo na miankin-doha amin' ny hafa.
Nanova zavatra lehibe tao amin' ny Andro Taloha ny sivilizasiôna grika taloha, indrindra taorian' ny fanitaran-tany nataon' i Aleksandra Lehibe sy nandritra ny vanimpotoana helenistika tamin' ny nanjakazakany sy naninterahany tao amin' ny sivilizasiônan' ny Atsinanana Afovoany, izay nahitana ivontoeran' ny kolontsaina grika (Aleksandria, Antiôkia). Tao amin' ny lemaka mediteraneana dia nanana anjara asa nanova zavatra ny kolontsaina grika, tamin' ny alalan' ny fanakoany teo amin' ny sivilizasiônan' i Rôma taloha, izay nahatonga ny fiteny grika ho fitenin' ny avara-pianarana, ka izany no iresahana matetika hoe kolontsaina "grika-rômana" na "grekô-rômana". Tamin' ny alalan' izany no nandraisan' ny vokatra ara-pôlitika sy ara-kolontsaina anjara lehibe teo amin' ny fandrosoan' ny sivilizasiôna tandrefana. Nandroso dia nandroso tokoa ny tontolo grika tamin' ny lafiny kolontsaina na dia teo ambany fahefan' ny Rômana aza, ary nitoetra ho sehatra fototra teo amin' ny fiainana ara-pôlitika sy ara-tsôsialy ireo tanàn-dehibe (polis). Nandritra ny fizaràna farany amin' ny Andro Taloha (250 - 700 taor. J.K.) dia nihanizaka tena miandalana manodidina an' i Kônstantinôpla (izay lasa renivohitry ny Empira Rômana Atsinanana, na Empira Bizantina, sady lasa ivo vaovaon' ny kolontsain' ny tontolo grika) ny tontolo rômana tatsinanana izay nanana kolontsana grika, ary ny fielezan' ny kristianisma, izay nampanjavona ny fivavahana amin' andriamanitra maro, sy ny fiendahana miandalan' ireo andrim-piarahamonin' ny tanàna grika taloha rehetra, tamin' izany fotoana izany ihany, dia nanamarika ny fiafaràn' ny sivilizasiôna grika taloha.
Ny fiantraikan' ny kolontsaina grika dia hita koa tamin' ny siansa tao amin' ny tontolo arabo-miozolmana tamin' ny Andro Antenatenany, ary indrindra tao amin' ny tontolo tandrefana nahazoany ny sata falain-tahaka izay nohamafisin' ny endrika samihafan' ny kolontsaina grika taloha natao loharanon' ny aingam-panahy. Matetika dia lazaina fa ny kolontsaina grika no kolontsaina nanorina ny tontolo tandrefana. Ny zavatra tranainy hita tao ambanin' ny tany grika nanomboka tamin' ny taonjato faha-19 sy ny fomba fijery vaovao momba ireo lahatsoratra grika taloha izay niampita hatramin' ny vanimpotoana môderna dia nahafaha-nandalina sy nanavao ny fahalalana sy ny hafazoana izany sivilizasiôna izany.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
