Elama

I Elama dia faritra sy fanjakana tamin' ny Andro Taloha tao amin' ny tapany atsimo andrefan' ny Lembalemba Iraniana, manodidina ny faritanin' i Khuzestan sy ny faritanin' i Fars, izay mifanandrify amin' ny faritr' i Sosa (na Soza) sy Ansàna (na Anzàna). Elamita no fiantsoana ny mponina ao.

Toerana nisy an' i Elama

Miresaka momba ny tanin' ny Elamita ny lahatsoratra tamin' ny faran' ny taonarivo faha-4 hatramin' ny taonarivo voalohany tal. J.K. ka mahafaoka zava-misy ara-jeôgrafia sy ara-pôlitika samihafa nandritra ny tantara lavany.

Nisy tarana-mpanjaka (dinastia) maro nifandimby nitondra tao nefa nisy fotoana nisian' ny fianakaviana niara-nitondra ary nisy koa fotoana nitambaran' ny fianakaviana maro nitondra (toy ny fianakavian' ny Sokalmà, ny an' ny Igehalkida, ny Sotrokida), indrindra tamn' ny taonarivo faha-2 tal. J.K. Mbola nisy sisa ny momba ny Elamita tamin' ny fiantombohan' ny taonarivo faha-2 taor. J.K. Ny tantaran' i Elamita dia saro-tsarahina amin' ny an' i Mesôpôtamia mifanakaiky aminy izay nanan-javatra naninteraka tao aminy.

Fiteny

Amin’ ny teny elamita izy dia atao hoe Haltamtu, atao hoe Huwaja amin’ ny teny persiana, atao hoe Susiana na Elymais amin’ ny teny grika, atao hoe Elam amin’ ny teny someriana sy hebreo.

Ny mponina, antsoina hoe Elamita, dia niteny fiteny manambatambatra hasinteny izay tsy anisan' ny fiteny indô-eorôpeana na someriana na semitika. Taorian' ny taona 3000 tal. J.K. ny Elamita, izay voataonan' ny fomba fanoratana novolavolain' ny Someriana teo akaiky, dia nanomboka nanoratra ny fiteniny amin’ ny rafi-panoratana maneho kisarin-kevitra amin’ ny ampahany. Manodidina ny taona 2300 tal. J.K. dia nosoloina ny soratra miendri-pantsika an’ ny Someriana sy ny Akadiana izany rafi-panoratana izany.

Ny fiteny tompontanin’ i Elama dia nampiasaina tamin' ny sehatra ara-pitantanana hatramin' ny taonjato faha-4 tal. J.K; taorian' izay dia azo inoana fa tsy nampiasaina afa-tsy ho fiteny ihaneraseran’ ny olona izany fiteny izany. Araka ny soratra arabo dia nitohy notenenenina ny fiteny elamita tany Khuzestan ankehitriny hatramin’ ny taonjato faha-10 taor. J.K.

Jeôgrafia

I Elama dia fanjakana tamin’ ny Andro Taloha tany Azia, any avaratry ny Hoala Persika sy atsinanan' ny ony Tigrisy, ary tandrify ny faritanin' i Khuzestan any Iràna ankehitriny. I Sosa, tanànan’ i Shus ankehitriny, no renivohitr’ i Elama. Anisan’ ny tanàna nanan-danja tao i Awan, i Simash, i Madaktu ary i Dur-Untash, toerana misy an' i Chogha-Zanbil ao Iràna ankehitriny.

Nandritra ny vanim-potoana maromaro teo amin’ ny tantaran’ ny Elamita dia nomena ny anaram-boninahitra hoe “Mpanjakan’ i Anshan sy Shusan” ny mpanjaka. I Anshan dia fantatra tsara fa i Tepe Mahjan ankehitriny izay any atsimo-andrefana amin' i Iràna.

Nanomboka tamin' ny taonarivo voalohany tal. J.K. dia nihena ny velaran' i Elama ka tsy nisy tavela afa-tsy ny tapany andrefana manodidina an' i Sosiana, ny ampahany atsinanana dia Persiana, izay nanome anarana azy hoe Persia na Farsa.

Tantara

Toerana misy ny iray amin' sivilizasiôna voalohany i Elama izay nisy tamin' ny taonarivo faha-6 tal. J.K.

Efa hatramin’ ny taloha indrindra no nisy vokany teo amin’ ny pôlitika tao Mesôpôtamia mifanila aminy i Elama. Noravan’ ny Elamita ny tanànan’ i Ora (Ur) tany amin’ ny taona 2000 tal J.K. Nanan-kery lehibe teo amin’ ny mpitondra tany Babilôna izy ireo taorian’ izay. Taorian' ny famaboan’ ny Kasita an’ i Babilônia tamin' ny taona 1595 tal. J.K., ity firenena ity nitontongana ara-pôlitika saika nandritra ny taonjato efatra.

Niaina fanavaozana ara-pôlitika i Elama teo ambany fitondran’ ny mpanjaka Shutruk-Nahhunte I, izay nandresy an’ i Babilôna tamin’ ny taona 1160 tal. J.K., ka nanongana ny tarana-mpanjaka Kasita ary nametraka ny zanany lahy teo amin' ny seza fiandrianana.

I Shutruk-Nahhunté I dia nitondra amboara maro tany Sosana, anisan' izany ny Fehezan-dalànan’ i Hamoraby. Ny mpanjaka Shilhak-Inshushinak (nanjaka tany amin' ny taona 1140 tal. J.K.), izay mpitantam-pananana mahay sady mpiaro ny zavakanto sy ny kolontsaina, no namorona ny empira elamita voalohany. Nandritra ny fitondrany dia niitatra be ny sisin-tany, niverina nanan-kery tamin’ ny literatiora ny fampiasana ny fiteny elamita ary nisy ny famerenana indray ny maritrano sy ny sary sokitra elamita. Taorian’ ny nahafatesany dia resin’ i Nebokadnezara I babilôniana (nanjaka tamin’ ny taona 1125 hatramin’ ny 1103 tal. J.K.) i Elama.

Nisy fanjakana elamita vaovao nipoitra teo antenatenan’ ny taonjato faha-8 tal. J.K., nefa niharan’ ny fanafihan’ i Asiria matetika izany. Tamin’ ny taona 645 tal. J.K. dia nandroba an’ i Sosana ny Asiriana nobaikoin’ i Asurbanipal, ary nampiditra an’ ilay tany ho anisan’ ny tany feheziny.

Ny tanin' ny Elamita dia tsy nanana fizakan-tena politika intsony taorian' ny adiny tamin' i Asiria sy ny nakan' ny Persiana azy, na dia toa nitambelona izy taonjato maro taty aoriana, amin' ny alalan' ny fanjakan' ny Elimaida.

Resin’ i Media i Elama taorian’ izay. Nampiditra azy io tao amin’ ny Empira Persiana i Kirôsy Lehibe.