Ny fiteny berbera dia vondrom-piteny, sampan' ny fianakaviam-piteny hamitô-semitika (na afrô-aziatika na afraziana) izay tenenin' ny olona monina amin' ny velaran-tany midadasika, dia i Afrika Avaratra hatrany Marôka ka hatrany Ejipta, mamakivaky an' i Aljeria sy ny Tonizia ary i Libia, ary i Sahara sy ny ampahan' i Sahel amin' ny tapany andrefana amin' i Afrika. Ahitana olona maro miteny berbera koa ny ao Malỳ sy ao Nijera[1].
Ny fiteny berbera dia atao hoe tamazight amin' ny fiteny berbera. ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ amin' ny soratra tifinagh vaovao, ⵜⵎⵣⵗⵜ amin' ny soratra tifinagh toarega, Tamaziɣt amin' ny abidy latina berbera.
Ny Glottolog dia milaza fa miisa 27 ny fiteny berbera[2], ka misy fiteny maty ao amin' izany. Manana tarehin-tsoratra azy manokana ny fiteny berbera, dia ny tifinagh izay voatahirin' ny Toarega sady misy karazany ampiasaina ao Marôka.
Tsy misy fanisana ôfisialy momba ny mpiteny berbera, nefa mety ho eo anelan' ny 25 000 000 sy 30 000 000 ny isan' izy ireo[3].
Ny faritra itenenanana ny fitenim-paritra berbera sy ny fiteny mpihavana amin' izany dia manomboka amin' ny ôazisy any Siwa (taniefitra andrefana amin' i Ejipta) ka hatrany amin' ireo nosy Canarias - izay ahitana ny fiteny goantsa tenenina taloha dia azo heverina ho mitovy amin' ny fiteny berbera – ka hatrany amin' ny faritra afovoany amin' i Sahara. Ny vondron' olona mampiasa ireo fiteny sy fitenim-paritra ireo dia mitsinjara amin' ny foko sy vondrom-poko samihafa ary monina any amin' ny firenena samihafa, indrindra ao Marôka sy ao Alzeria (ao Kabylia), ahitana azy ireo koa ny ao Nizera sy ao Malỳ (Sahel sy Saharan' ny Toarega), ary ahitana azy ireo vitsy koa ny ao Tonizia, ny ao Libia ary ny ao Ejipta.
Tsy tena mazava tsara ny fiavian' ny fiteny berbera. Iray amin' ireo vinavina be mpanohana indrindra ny mampiditra azy ao amin' ny sampam-piteny hamitô-semitika. Ny fisian' ny abidy berbera dia voamarim-pisiana tamin' ny Andro Taloha, nefa ny soratra berbera dia nanjavona niaraka amin' ny fahatongavan' ny fanjanahantany rômana. Mizarazara ho fitenim-paritra an' arivony maro ny vondrom-piteny berbera.
Manana lovantsofina betsaka sy velona ny vahoaka berbera, nefa niharan' ny pôlitika fampanjakana ny fiteny sy ny kolontsaina arabo izy ireo any amin' ny firenen’ i Afrika Avaratra taorian' ny fahaleovantena sy noho ny finiavan' ireo firenena ireo hanatevin-daharana ny panarabisma. Noho izany dia manjary fototry ny kolontsaina berbera ny fiteniny sady iray amin' ny fitakiana lehibe indrindra ataon' ny hetsika maro momba ny maha Berbera, izay teraka tamin' ny taompolo 1980 sy 1990.
Fiteny ôfisialy ny fiteny berbera ao Marôka sy ao Alzeria fa fitenim-pirenena kosa izany ao Maly sy ao Nizera.
Ny vondrom-piteny berbera dia misy fiovaovana anatiny lehibe. Amin' ny ankapobeny dia azo avahana ho fiteny berbera avaratra, fiteny berbera atsinanana (na dia heverina ho anisan' ny vondrona avaratra aza indraindray), fiteny toarega, ary fiteny zenaga-tetsereta ity vondrom-piteny berbera ity.
Vondrom-piteny berbera avaratra
Ny vondrom-piteny berbera avaratra dia ahitana:
- ireo fiteny "tsy zeneta" na "tsy zenetiana":
- ireo fiteny zeneta na zenetiana:
- ny fiteny rifana (any Rif), any avaratra-atsinanana amin' i Marôka, anisan' izany ny fitenim-paritra beni-snasena sy ny fitenim-paritra zeneta hafa ao atsinanana marôkana;
- ny fiteny berbera ao Atlas afovoany atsinanana, ao afovoany atsinanana amin' i Marôka, tetezamita mankany amin' ireo fiteny berbera ao Atlas;
- ny fitenim-paritra avaratra-andrefana amin' i Alzeria, anisan' izany ny fiteny senoy na senoa;
- ny fiteny saoia na saoy, any Aurès, ao Alzeria;
- ireo fiteny zeneta ao Sahara afovoany sy avaratra;
- ny vondrom-piteny zeneta atsinanana, tetezamita mankany amin' ireo fiteny berbera atsinanana, ampiasaina any Tonizia sy Libia.
Na dia nofaritan' i Kossmann ho anisan' ny fitenim-paritra zeneta any avaratra-andrefana amin' i Alzeria aza ny fitenim-paritra beni-snosa dia matetika heverina ho anisan' ny ny fitenim-paritra any Rif, indrindra fa any Rif atsinanana.
Ny fiteny nafosy, izay tenenina any avaratra-andrefana amin' i Libia, izay noheverina taloha ho anisan' ny vondrom-piteny zeneta, dia nesorina tao amin' io vondrona io tamin' ny fanadihadiana vao haingana izay mampiditra azy amin' ny vondrom-piteny berbera atsinanana.
Fiteny berbera atsinanana
Ny vondron' ny fiteny berbera atsinanana, izay nampidirin' i Kossmann ho anisan' ny fiteny berbera avaratra ho anisan' ny fitohizam-pitenim-paritra, dia ahitana zana-bondrona roa:
- ny zana-bondrona voalohany dia ahitana ny fiteny gadamesy sy ny fiteny taojilita, izay miavaka noho ny fitehirizany ny feo prôtô-berbera *β ho β (nanjary h na nanjavona any an-kafa);
- ny zana-vondrona faharoa ahitana ny fiteny nafosy, ny fiteny sioy ary ireo fitenim-paritra berberan' i Fezzan, mizara fanavaozana maromaro miaraka amin' ireo fiteny berbera avaratra, toy ny fahaverezan' ny feo prôtô-berbera *β sy ny fivoaran' ny *ă ho ə.
Fiteny toarega
Ny vondrom-piteny toarega dia ahitana fitenim-paritra maromaro izay mifanakaiky sy ifankahazoan' ny mpiteny azy izy ireo amin' ny ankapobeny:
- ny "fiteny toarega avaratra" na fiteny tamahaka (tămahăqq) izay fitenim-paritry ny Kel Ajjer sy ny Kel Ahaggar;
- ny "fiteny toarega atsimo", comprenant:
- ny fiteny tamasaka na tamaseka (tămášăqq) – fitenim-paritry ny Kel Adagh;
- ny fiteny taierta tamazega na tamazaga (tămážăqq) – fitenim-paritry ny Kel Air;
- ny fiteny taoelemeta tamazega (tawəlləmmət) – fitenim-paritry ny Welleminden.
Fiteny berbera andrefana
Ny fiteny zenaga (ampiasain' ny foko Zenaga any Maoritania sy any Senegaly) sy ny fiteny tetsereta (tenenin' ny Kel Aghlal sy ny Ait Awari any Nizera) dia mandrafitra vondrona miavaka amin' ny fitenim-paritra berbera, na dia eo aza ny elanelana mampisaraka azy ireo. Ireo fiteny roa ireo, izay misy mpiteny an' arivony vitsivitsy avy, dia heverina ho tandindonin-doza.
Fiteny goantsa
Ny fiteny goantsa na fiteny berbera kanariana, fiteny maty tamin' ny taonjato faha-17 ary nampiasain' ny Goantsa tany amin' ireo nosy Canarias, dia nahitana singa berbera marobe. Na izany aza dia mbola tsy ahitana tahirinkevitra ampy tsara io fiteny io.
- Fiteny ao Alzeria
- Fiteny ao Marôka
- Fiteny ao Nizera
- Fiteny ao Tonizia
- Fiteny ao Libia
- Fiteny ao Malỳ
- Fiteny ao Ejipta
- Berbera (vahoaka)
- Fiteny aty Afrika
Sampan' ny vondrom-piteny berbera:
Sampam-piteny ao amin' ny finakaviam-piteny hamitô-semitika
- Sampam-piteny berbera,
- Sampam-piteny kositika,
- Sampam-piteny semitika,
- Sampam-piteny egiptiana taloha,
- Sampam-piteny tsadika,
- Sampam-piteny ômôtika.
Fiteny be mpampiasa ao Afrika
Ireto ireo fiteny be mpampiasa ao Afrika: ny fiteny afrikansa, agny, amharika, anglisy, arabo, bambara, baole, berbera, bete, diola, fanga, fola (na fiteny peola), frantsay, haosa, iôroba, kitoba, lingala, malagasy, môre, pôrtogey, soahily, sômaly, sôninke, soso, tigrinia, vôlôfo ary zolo.
Samihafa
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
