Südtirol

El Südtirol, (definiziun üfiziai: Tudesch: Autonome Provinz Bozen–Südtirol; Talian: Alto Adige, u Provincia Autonoma di Bolzano–Alto Adige; Ladin: Provinzia Autonòma de Balsan–Südtirol), l'é part de la pruvinzia taliana püssée a nord e insema a la pruvinzia de Trent la fa sü la Regiun Ütonuma Trentino-Südtirol. Grazia 'l "Pachet de Ütonumía" ("Südtirol-Packet") del 20 de Sgenee del 1972, el Südtirol el gh'ha un bèl puu de driss speciaj. La capital del Südtirol l'è Bulsan.

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Püssée de düü terz de la pupulaziun la parla el Tudesch, un cicinin püssée de un quart la parla Talian, e un tuchelin de la pupulaziun che la viv int i Dulumit, la parla Ladin. I Ladin fan sü el 4% de la pupulaziun del Südtirol.

El Südtirol el fa part de l'Üroparegiun Tirol-Südtirol-Trentino, che la ocüpa l'area istorega del vegg Tirol.

Segund el Hans Heiss (2000) han tacaa sü a druà el nom Südtirol in del designà 'l toch de Tirol a süd del pass del Brenner per la prima völta int el 1762 („Tirolis pars meridionalis“).

El nom talian Alto Adige (che in Lumbard el vör dì "Ades Volt") l'è staa faa sü del naziunalista talian Ettore Tolomei che l'ha vultaa, inscí cuma l'era, el nom franzes "Haut-Adige": per tri agn (1810–1813) di toch del Südtirol eren staa part del Regn Italegh de Napuleun. La denuminaziun del Tolomei, ciuè Alto Adige, che l'è stada rendüda ufiziala del Stáa Talian dürant el fascism, l'è mai piasüda a la pupulaziun ütòctuna e la resta una parola cuntruversiala.

Pö gh'è 'l prublema, 'ncamò al didindicö, di ültranaziunalista sía d'una part che de l'oltra: i naziunalista talian vören sentì dumà 'l nom "Alto Adige" (Ades Volt) perchè veden tüt quel che l'è tudesch cuma 'l füm int i ögg, menter ch'i naziunalista südtirules insisten in de'l refütà minga dumà 'l termen "Ades Volt", ma anca "Südtirol", già che pensen che dumà 'l nom "Süd Tirol" u "Süd-Tirol" el faga capì a la gent che 'l Südtirol 'l duaría fà part de'l Bundesland Tirol in Austria, e minga de la Regiun Trentin-Südtirol in Italia. I südtirules muderaa sía talian che tudesch che ladin, al cuntrari, hin cuntent de ciamà la sua tera "Südtirol" e se ufenden no se la gent de lengua taliana quand che parlen intra de lur, le ciamen "Alto Adige" (Ades Volt).

Di völt i mass media talian dröen el nom "Sudtirolo" e "Sudtirolesi" inscambi de "Alto Adige" e "Altoatesini". I termen "Tirolo del Sud" e "Tirolo meridionale" se senten propi de rar.

El nom ladin l'è „Sudtirol/Südtirol“, e a nivel üfizial in Ladin se dis Provinzia Autonòma de Balsan – Südtirol.

I Lengh e i Dialet

Tudesch e Talian hin i düü lenguagg üfiziaj de tüta la regiun. El Ladin, inscambi, a l'è dumà int un quej tuchelin de la regiun una lengua üfiziala.

Int el Südtirol el se parla un cuntinuum dialetaa de püssée de 40 dialet. Chi patuaa Bavares chi gh'han tücc di parol e di strütür gramategaj ünegh ma vegnen cunprendüü senza gran prublema e in Nordtirol e in Osttirol. Despess el gh'è anca un bel puu de parol talian ch'hin staa germanisaa (per es. "Patent" - Tudesch: "Führerschein") e un bel puu de parol talian ch'hin staa vultaa in Tudesch ("Erste Hilfe" - Tudesch: Notaufnahme).

La püpart di Talian la viv int i zità püssée grand: Bulsan, Meran, Barsenun, e.i.v. e pö anch int i cumün püssée a süd cuma Bransol, Salurn, e.i.v. Menter la püpart di Tudesch e di Ladin la viv int i paesit püssée piscinit.

Föra che a Bulsan, Laif e Salurn, i cartej stradaj e i cartej püblegh (bilengh) gh'han la part tudesca u sura u inans de quela Taliana. I növ cartej di staziun di tren gh'han despess dumà 'l Tudesch anca quand ch'i cartej püssée vegg gh'even tücc e düü i lenguagg. Tücc i lauradur püblegh gh'han de cognuss sía 'l Tudesch che'l Talian, e int i cumün Ladin gh'han de cugnuss anca 'l Ladin (almanch in teuría, pö int la pratega la püpart di Talian di zità el Tudesch el capissen poch, e tanc Tudesch che viven int i paesit a fan anca lur la so fadiga a cunprend el Talian).

Spartiziun etno-lenguistega de l'an 1880 fin a l'an 2001

Ciù informaçioìn Lengua ...

Lengua	1880	1890	1900	1910	1921	1961	1971	1981	1991	2001
Tudesch	90,6 %	89,0 %	88,8 %	89,0 %	75,9 %	62,2 %	62,9 %	64,9 %	65,3 %	64,0 %
Talian	3,4 %	4,5 %	4,0 %	2,9 %	10,6 %	34,3 %	33,3 %	28,7 %	26,5 %	24,5 %
Ladin	4,3 %	4,3 %	4,0 %	3,8 %	3,9 %	3,4 %	3,7 %	4,1 %	4,2 %	4,0 %
Olter	1,7 %	2,3 %	3,2 %	4,3 %	9,6 %	0,1 %	0,1 %	2,2 %	4,0 %	7,4 %

Særa

Spartiziun etno-lenguistega a segunda de la Parpurziunal Etnegh

Ciù informaçioìn Lengua ...

Lengua	1991	2001
Tudesch	67,99 %	69,15 %
Talian	27,65 %	26,47 %
Ladin	4,36 %	4,37 %

Særa

La Religiun

I Südtirules de tücc i grup lenguistegh hin per la püpart Catolegh e pertuchen al Vescuváa de Bulsan-Barsenun (a la fin de l'ann 2004, chel Vescuváa chí el cüntava 461.184 person batesáa. El Vescuv l'è stáa, fin al dí de la so mort, el 16 de Avust 2008, el Wilhelm Egger.

La cumünidáa de la Gesa Evangelega Lüterana de Bulsan l'è la püssée forta in Südtirol e la cünta 600 fedej, una gesa e un Pastur. Anca quela de Meran l'è assée granda. El gh'è anca un prugrama Evangelegh a la TV trasmetüü de la RAI de Bulsan.

I Territori Vesin

La Spartiziun Cumünala Distretüala

I Distret Cumünaj

Ciù informaçioìn Distret cumünaj, Cumün prinzipáa ...

Distret cumünaj	Cumün prinzipáa	Süperfiss	Pulaziun
Bulsan	Bulsan	52 km²	100.808
Bürgraviáa	Meran	1.101 km²	88.300
Olterades-Bassa Adesina	Egna	424 km²	63.000
Solt-Selíar	Bulsan	1.037 km²	44.400
Val de l'Isargh	Barsenun	624 km²	44.500
Val Püstaría	Bürnegh	2.071 km²	73.000
Val Venosta	Selander	1.442 km²	34.307
Val de Víp	Vepeden	650 km²	18.220

Særa

I Zità Püssée Grand

(Al 31 de Dezember 2006)

Ciù informaçioìn Cumün, Nom Tudesch ...

Cumün	Nom Tudesch	Nom Talian	Pupulaziun
Bulsan	Bozen	Bolzano	100.629
Meran	Meran	Merano	36.811
Barsenun	Brixen	Bressanone	19.786
Laif	Leifers	Laives	16.161
Bürnegh	Bruneck	Brunico	14.535
Apian in sü la Stráa del Vin	Eppan an der Weinstraße	Appiano sulla Strada del Vino	13.518
Lana	Lana	Lana	10.706
Coldée in sü la Stráa del Vin	Kaltern an der Weinstraße	Coldaro sulla strada del vino	7.411
Ritan	Ritten	Renon	7.208
Serentin	Sarnthein	Sarentino	6.760
Castelrut	Kastelruth	Castelrotto	6.288
Vepeden	Sterzing	Vipiteno	5.985
Selander	Schlanders	Silandro	5.930
Val Ürina	Ahrntal	Valle Aurina	5.711
Natürn	Naturns	Naturno	5.274
Lazz	Latsch	Laces	5.083
Camp di Türes	Sand in Taufers	Campo Tures	5.040
Giüsa	Klausen	Chiusa	5.001
Males	Mals	Malles	4.996
Egna/Nöfmarcáa	Neumarkt	Egna	4.744
Urtisej	St. Ulrich in Gröden	Ortisei	4.604
Lagünd	Algund	Lagundo	4.228
Rasín	Ratschings	Racines	4.107
Terlan	Terlan	Terlano	4.010

Særa

Vardée anca: Lista di Cumün Südtirules

I Muntagn e i Val

Scernì föra i muntagn püssée bej int una tera inscí bela e piena de muntagn cuma 'l Südtirol l'è minga na roba fazil. Se pò però dì che l'Ortles cunt i so 3905 meter l'è 'l munt püssée volt del Südtirol. Fin al 1918 l'era 'l munt püssée volt de l'Imper Asbürgegh. I Dulumit, in generáa, hin cugnussüü in tüt el mund e reciamen tücc i agn una mota de türista d'asquas tücc i cantun d'Üropa, sía in invern cunt i so pist neváa de prima categuria, e sía in istáa cunt i so sentée amáa d'escürsiunista de tücc i nivej.

I Vallad püssee grand hin: Val de l'Ades, Val Isargh, Val Venosta und Val Püstaría.

I Fiüm e i Lagh

I fiüm püssee impurtant in Südtirol hin: l'Ades, l'Isargh, el Riensa, el Passiri, e 'l Talvara.

I lagh püssee cugnussüü hin: El Lagh de Resia (a Cüren in Val Venosta a 1520 meter in sül nivel del mar), el Lagh de Coldee (a Coldee in sü la Straa del Vin), el Lagh de San Valentin (a Cüren in Val Venosta arent a San Valentin), el Lagh de Caressa (Lagh Alpin in de Val d'Ega arent a Nöa Ladina), e 'l Lagh de Brajes (a Brajes, a 1494 meter in sül nivel del mar).

El Clima

In Südtirol el clima 'l va de sübartegh in sü i scim di munc e int i val püssee volt, fin a temperáa int i valad püssée bass.

L'Istoria

L'om l'ha vivüü int la zona inturn a l'Ades, Isargh e Riensa fin de l'edáa de la preja. A chi temp chi la püpart de la gent in istáa la viveva in sü i munc desura de l'area buschiva. Chess chi l'è pruáa di tanc repert archeulogegh truáa in chela zona chi. Vers la fin de l'edáa de la preja, l'omm l'ha scumenzáa a viv anca püssee in bass, ciuè in lögh indua gh'era di gran pasquee erbus, e indua vün el pudeva cultivà la tera. De chel temp chí gh'è'l repert archeulogegh püssee famus de tüt' Üropa: Ötzi, l'Om vegnüü del Giazz. Pö in de la prima edáa del bruns, el gh'è stáa un bel desvilüp ecunomegh, grazia ai miner de ram. A la fin de l'edáa del bruns e vers el prinzipi de l'edáa del fer, el Südtirol l'è stáa abidáa de gent de la cultüra de Laugen-Melaun. I pupulaziun Retegh (ciamáa Retii di Ruman), riváa in Südtirol a la fin de l'edáa del fer, hin cunsideráa i prim pupulaziun di Alp centráj. De la lengua e de la cultüra Retega, en sèm minga trop, föra d'un quej nom e d'un quej repert de chi e de lá, e del "sübstráa" lenguistegh ch'han lassáa drée.

De l'an 59 denans Christ fin ai Migraziun Germanegh el Südtirol l'è stáa part del Imperi Ruman. In chel'epuca chi, hin minga stáa fáa sü di gran robb, föra di prej mijar lungh la via che la purtava de la Penisula Talina al Nordüropa. Dumà int el quart secul despö Christ, l'è stada fáa sü una Vila Rumana d'una quej impurtansa: chela cà chi, cunt musaegh ruman de valur, a l'è stada descuvrida vesin ad Appian in sü la Stráa del Vin.

Intra 'l 6° e 'l 9° secul, la zona del Südtirol d'incö l'è 'gnüda abitada di Bavares, che s'hin messedáa ai pupulaziun Celtegh-Retegh che s'eren giamò messedáa cunt i Ruman. I Bavares s'hin spingiüü pö giò fin a la Strècia de Salurn indua s'hin incuntráa cunt i Lumbard: chichinscí i düü popuj Germanegh s'hin svardáa, s'hin üsmáa, ma pö han decidüü de fermass lí e fass minga la guera. La Strècia de Salurn la resta, anmò al didincö, el cunfin lenguistegh e cultüraa intra l'area Lumbarda e l'area Bavaresa.

Vers la fin del prim mileni, cunt el fà part del regn di Franch prima e pü tard del Sacher Ruman Imperi, el Südtirol l'ha utegnüü un impurtansa strategega minga de poch, perchè i so stráa purtaven int la Penisula Italega. Int el 1004 e int el 1027 di toch bej grand de tera hin stáa regaláa ai vescuv de Trent e de Barsenun.

Despö ch'i sò vassaj, i cunt de Tirol, even tráa la tera suta 'l sò dumíni, chela zona chi, insema ai valad a nord del Brener, la ciapàa 'l nom de "Tirol". Al didincö, el Südtirol l'è vün di sit cunt el püssée volt nümer de furtificaziun in Üropa, e chi furtificaziun chi, gh'è di castej ben famus: el Castell de Tirol, el Castel de Rúnchel, el Castel de Cúira, el Castel de Apian, el Castel de Türes, e'l Castel de Curnéd.

Infin, int el 1363, graza a la Margherida de Tirol, la Cunteja de Tirol l'è gnüda int i man de la Cà dij Asbürgh e lí gh'è restada fin al vündes de Nuember del 1918, quand che ij Asbürgh han perdüü tüt el sò pudè e tüc i sò dumíni.

Bögna anca menziunà che int l'an 1810 un toch de Südtirol, insema a tüt el Trentin, l'è crudáa int i man di Napuleun e de la Repüblega Italega. Però giamò int el 1813 sía 'l Südtirol che 'l Trentin hin turnáa aj Asbürgh.