From Wikipedia, the free encyclopedia
L'occitàn (pronunziat /uksitãn/) o lengua d'oc l'è una lengua rumanza che l'è parlada in la region d'Europa del süd ciamada Occitània; che lo compren lo süd de la Francia, mà anca in Itàlia in del Piemunt, in del cumün calabres de Guardia Piemontese (La Gàrdia) e in de la Val d'Aran (che l'è in Catalugna) indue che l'è recugnussüü cumè lengua ofiziala regiunala ciamada aranes del 1990.
Se stima che d'una populazión de 14 o 15 miliun de occitan, a hinn dumà intra 500 000 e 2 mijun quij ch'a hinn bun de parlà ben l'occitan, perchè a l'è una lengua che l'è duprada poch in sucietà. L'occitan al sumeja mot al catalan, anca se d'historians li consideran cumè fasent part di un diasistema cun dinamighes diverses.
|
|
Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada. |
| {{{nom}}} ({{{nom nativ}}}) | |
|---|---|
| Oltre denominazion : | |
| Parlada in : | |
| Rejon : | |
| Parlants : | |
| Ranking : | ??? |
| Classifegazion jenetega : | {{{fameia}}} |
| status ofiçal | |
| Lengua ofiçala de : | {{{nazion}}} |
| Regolad de : | {{{regolad}}} |
| codex de la lengua | |
| ISO 639-1 | oc |
| ISO 639-2 | oci |
| ISO 639-3 | {{{iso3}}} |
| SIL | oci |
| varda anca: lengua | |
L'Ucitan el vegn del Latin vulgar parlaa in de la regiun che i Ruman ciamaven Provincia, cugnussüda al dì d'incö cunt el nom de Pruvenza. El ciapa 'l sò nom de Lengua d'oc, de la sò manera de dì de sì, oc, derivaa del latin hoc (= "propri quèst chì"). Quèsta definiziun l'aveva duprada, per esempi, el Dant Alighiee, per fà pöö 'na distinziun del Franzes (lengua d'oïl, de hoc ille = "pròpri quèll lì") e de l'Italian (lengua del sì, de sic = "inscì"). In del Etaa de Mezz l'è stada vüna di lenguf püssee dupráa in del camp literari: pueta cumè Arnaut Daniel e Bernart de Ventadorn hann cuntribüii a creá, cunt i sò cumpuniment, la cultüra de l'Amur Curtes, preduminanta per secuj in Europa.
La cultüra Pruvenzala l'ha scuminciaa a burlà giò quand, in del XIII secul, che l'è stada fada una Crusada cuntra i eretich Albiges, che viveven in de la püpart di cas in Pruvenza e che in de l'Amur Curtes aveven truvaa un leaa (e vün di argument principaj a l'era propi l'aversiun cuntra el matrimoni catolich). La Crusada l'ha batüü i eretich e l'ha faa föra gran part di òmen de cultüra de la Franza meridiunala. De stu mument chí (pü o manch el 1230) i test Pruvenzaj hann scuminciaa e vegnì manch, e la cultüra curtesa la s'è spustada in Sicilia, indue che'l regnava l'imperadur Federich II, che l'era püssée liberal di olter munarca del temp. Semper el Dant Alighiee l'ha recugnussüü a la puesia murusa ucitana un'impurtanza tal in de la storia de la literatüra vulgar che in de la Divina Cumedia l'ha rendüü umagg a l'Arnaut Daniel, quand che 'l rencuntra a la fin del Pürgatori, cunt el fàgh parlà propi in Ucitan (ünich cas in tüta l'opera del pueta fiurentin che un persunagg el parla in de la propia lengua; e ünich cas de puesia ucitana in terzinn).
 |
«Tan m'abellis vostre cortes deman, qu'ieu no me puesc ni voill a vos cobrire. |
(Divina Cumedia, Pürgatori, Cant XXVI, vv. 141-147) |
Pö, cunt l'ünificaziun de la Franza, i sò munarca (ad esempi el Lüis XII), hann pensaa che una manera de tegnì tüt tacaa el paes a l'era quela de duprà una lengua ünega, e dunca hann spingiüü a desvilüpà la lengua d'oïl, spezialment el dialett de la regiun de Paris, che pö l'è diventaa el Frances mudern. De 'stu mument chì (a s'emm pü o manch in del XVI sécul) i dialett meridiunaj hann scumenzáa a vess dupráa de manch, fin al dí d'incö, ch'a hinn in de l'istessa cundiziun di lenguf minuritari in Italia.
L'Ucitan el presenta una cuntinuidà lenguistiga. A bun cünt, per resun de categurizzaziun lenguistica, hin staa definii di dialet. Segund Jules Ronjat, el guascun el custitüiss el sul dialet ciarament diferenziaa, menter i limit intra i alter dialet resten flüid. Föra da la classificaziun dialetala usüala, esisten anca alter metud de classificaziun scientifiga di parlà ucitan.
Prima de tüt la ghe saria una classificaziun sura-dialetala, che la spartiria quela lengua chì in ses toch:
I ses dialet sarien pö classificaa in trii grüp suradialetai:
Inultra un quai lenguista (cumpagn de Pierre Bec o Domergue Sumien) el taca ai dialet de l'Ucitan anca el Catalan.
Classificaziun del Pierre Bec:
Devant de ma fenestra
Lhi a un aucelon
Tota la nueit chanta
Chanta sa chanson
Rit.: Se chanta, que chante
Chanta pas per iu
Chanta per m'amia
Qu'es deluenh de iu
Aquelas montanhas
Que tant autas son
M'empachon de veire
mons amors ont son
Rit.
Baissatz-vos montanhas
Planas levatz vos
Perqué pòsque veire
Mons amors ont son.
Rit.
Arqiviad qé:
ATENZIUN: i variant chì de sota hin minga scrit tücc cun l'istessa urtugrafia.
Paire nòstre que siès dins lo cèl,
que ton nom se santifique,
que ton rènhe nos avenga,
que ta volontat se faga
sus la tèrra coma dins lo cèl.
Dona-nos nòstre pan de cada jorn,
perdona-nos nòstres deutes
coma nosautres perdonam als nòstres debitors
e fai que tombèm pas dins la tentacion
mas deliura-nos del mal.
Amen.
Paire nòste, que siés dins lo cèu,
que ton nom se santifique,
que ton Rènhe nos avèngue
que ta volontà se fague,
sus la terra come dins lo cèu.
Dona-nos vuèi nòste pan de cade jorn,
perdona-nos nòstes dèutes,
come nosautres perdonan als nòstes debitors.
E fai que tombem pas dins la tentacion,
Mais deiléura-nos dau mau.
Amen.
Paire noastre que siatz en ciel,
que lo voastre nom sigue sanctificat
que lo vostre renho arribe,
que la vostra volontat sigue facha,
sus la terra coma au ciel.
Donatz-nen ancuèi lo noastre pan de cada jorn,
perdonatz-nen li noastri ofensas,
coma perdonam en aquelos que n'an ofendut.
Non nen laissetz sucombar à la tentacion,
mas liberatz-nos dau mau,
amen.
Nòstre paire qu'és al cél,
ton nom sia sanctificat;
ton rènhe benga.
Ta bolontat sia facha
en la terra coma al cél.
Dona-nos agouéi nòstre ap dé cada jorn,
e perdononos nòstras offensas
coma nosautres perdonan en d'aquelis que nos au offensats
e no nos endusuiesques pas en tentaciéon;
mais deliora-nos del malin,
amen.
Paire Nòstre, que siés dins lo Ciel,
que tio nom se santifique
que tio Rénhe véne,
que ta volontat sibi facha
dins lo Ciel e sus la tèrra.
Dona-nos, aura, lo pan de tuchi lhi jorns
e pardona-nos i nòstri peccats
coma nosautri ilh pardonèm an aquilh que nos fan de mal.
E pòuça-nos pas a la tentacion,
mas delibera-nos dal mal.
amen.
Atenziun: i urtugrafii di versiun uriginai (föra che per l'ültim esempi), hin staa tüt müdaa in quela classiga ucitana
Dio adonca que als temps del prim rei de Chipri, après que Jofrèi de Bolhon aguèt conquistat Tèrra Santa, arribèt qu'ona bella frema de Gascònha se n'annèt en pelerinatge au San Sepulcre, e que au sio retor, arrivau en Chipri, foguèt insultau villanament da quarques òmes scelerats. D'aquel fach, ella non cessava mai de sei laumentar, e pensèt ben per sei consolar d'anar sei plagner dal rei, ma carcun lhei diguèt que seria stat inutil, perquè menava tant una maria vita que non solament non vendicava leis affronts fachos als autres, ma supportava amb viltat aquels qu'eran fachos a el mesme. Talament que aquel que l'avìa amb el, podìa sfogar la sio rabbia e lei faire onta e vergònha. En sentent aquò la frema, desperadu de la vendetta, sei proponèt de voler far cessar l'ontosa condicion, en laquel lo rei sei trovava. Sei presentèt en plorant davant d'el e lei diguèt: "Mon signor, io non vei sio vengut trovar per vendicar l'injúria que m'es estau facha, vei sio vingut trovar per que m'ensegnès en pau coma fetz per supportar aquelas que vei fan e per emparar da vos a supportar l'injúria facha a io; e sietz tant buòn a leis supportar, que v'asseguro que vos donerìa volentier a portar la mio!".
Lo rei, que fin alora era stat on pigràs, coma se sei resvelhèissa da on suòn, commencèt a vendicar severament l'injúria facha a aquella frema, e diventet terrible persecutor de tots aquels que sei permettesson de far on insult a la sio corona.
ibidem, pag. 624
Dio donca que ais temps dau premier rei de Chipri, après la conquìsta facha de la Tèrra Santa da Gottifré de Bolhon, arrivèt que ona nòbla frema de Gasconha annèt en pelegrinatge au Sepulcre, dedont en retornant, arrivada que foguèt a Chipri, siguèt da quauques òmes scelerats villanament outragiada. E sei lamentant d'acquò sença minga de consolacion, ella pensèt de s'en anar planher dau rei; ma lei foghet dich per quaucun que aurìa perdut la fatiga, perquè éu era d'ona vita tant libertina e tant pau de buòn que, non pas de vendicar lis ontas deis autres amb justìcia, ansi on nùmero infinti d'aquellis fachos en éu, amb ona viltat desonoranta, nen sopportava; talament que quossigue que auguesse quauque resentiment, l'esfogava en li faguent quauque onta o despièch vergonhós. Sentent acquò la frema, desperada per la vendetta, per sei consolar on pau de la siéu pena, pensèt de voler puènhe la viltat d'aquéu rei; e anant si pluerant davant d'éu, diguèt: "Miéu sinhor, iéu non veni a la tiéu presença per vendetta qu'aspèri de l'injúria que m'es estada facha ma, per soddisfacion d'aquesta injúria, tei pregui que mei muòstres come tu sòffres aquellis que iéu senti quei tei son fachos, a fin que leis emparant da tu, iéu pòsqui amb pasiença soportar la miéva; la quala, Diéu sau, se lo podèissi faire, volontier tei donerei, perquè tu lis sabes tant ben portar!".
Lo rei, que fin allora era stat long e pigre, coma se sei revilhèisse dau suòn, en commençant da l'injúria commessa vers aquella frema, la quala vendiquèt severament, devenguèt on persecutor saverissimo de cadun que faguesse, d'allora en avant, qauqua rem còntra l'onor de le siéu corona.
ibidem, pag. 624-625
Sospello (Sospel in frances) l'è un paes del paes mentunasch, e la sua parlada l'è un poo de transiziun tra l'Ucitan e 'l Ligür: dunca el gh'ha carateristigh de tüt dò i lenguv
Donque digo que als temps do premier rei de Chipro, après fach a conquista da Tèrra Santa da Goffredo de Bolhon, es capitat qu'una grand sinhora de Gascònha annèt en pelegrinatge au Sepulcre e en tornant d'ailà, arrivaia en Chipro, s'en annèt vèire de tots els colors da certos òmes sellerats; e siccoma en annèt patir tant, que non vorìa sentir de consolacion, pensèt d'anat s'en laumentàr dau rei; ma i venguèt dich da carcun qu'aurìa perdut a sio pena, perqu'el era tant minchon e tant buàn a pau que d'amb una viltat pròpi degna d'ògni vitupéri soportava mila enjúrias fachas en el, autre que vendicar d'amb justìcia aquellas fachas als autres. Au ponch que quionque avìa una bila, l'esfogava en li fasent quarque onta o quarque marìa figura. A frema, en sentent aquò, perdent ògni sperança de vendetta, per se consolar en quarque manera do sio tuàrt, annèt pensart de lavar un pau a testa en aquel gusàs d'un rei; e annaia en piorant, diguèt: "Mio sinhor, io non vengo a tio presença per vendetta, que io aspère de l'enjúria que m'an fach ma, per n'aver una soddisfacion, te prego que me muàstres un pau coma fas a soffrir aquellas que sento que te fan a tu, a fin que, emparant da tu, io puàrga sopportat en pasiença a mio, que se poguessa, Dio o sau, se non a te donerìa a tu, ja qu'es sabes sopportar si ben!".
O rei, fin allora tant carònha e buàn a ren, coma se se foguessa reviat da un suàn, en commençant dau tuàrt fach en aquesta frema, que annèt vendicar amb rigor, deventèt persecutor sever de cadaún que d'allora en la faguessa quarqua ren cuàntra l'onor da sio corona.
ibidem, pag. 625-626
I tèms dóu proumié rèi de Cipre, après la counquisto de la Terro Santo pèr Jaufret de Bouioun, se trovo qu'uno noblo damo de Gascougno anè 'n pelerinage au Sant Sepucre; e 'm acò 'n s'entournant, coume arribavo in Cipre, fuguè brutamen óutrajado pèr quàuqui scelerat. E d'acò descounsoulado e adoulentido, se pensè d'ana reclama au rèi, mai ie fuguè di pèr quaucun que farié 'no cambo lasso, pèr-ço-qu'acò 'ro un rèi de tant pau de causo e tant pau de d'ounour que riscavo gaire de venja coume se dèu lis escorno dis autre, dóu moumen qu'em'uno bassesso vituperablo n'avalavo tant-e-pièi-mai que i'èron facho à-n-éu, bèn tant que tóuti aquéli que reçaupien quauqe grèuge, lou bevien emé sa vergougno. D'ausi acò, la damo, desesperant d'èstre venjado, pèr avé quauque soulas de sa nouiso, tirè lou plan de pougne la quietivié d'aquéu rèi. E 'm acò s'anè plagne davans éu e ie diguè: "Moun segne, ié noun vène en ta presènço pèr venjanço qu'espère de l'injùri que m'an fa; mai, pèr ma satisfacioun, ensigno-me, te prègue, coume fas tu pèr soufri à ço que te dison, lis injùri que te fan, pèr fin qu'à toun escolo iéu posque supourta la miéuno emé paciènci, laqualo, Diéu lou saup, voulontié te dounariéu, s'èro poussible, d'abord que tu lis suportes tant bèn".
Lou rèi, que jusqu'alor èro esta pigre e pataras, se revihè coume d'un som, e coumençant pèr lou grèuge d'aquelo damo, que venjè aspramen, éu devenguè d'aqui persecutour mai-que-mai rege de tóuti aquéli que desenant coumeteguèron quaucarèn contro l'ounour de sa courouno.
VERSIUN IN URTUGRAFIA CLASSIGA:
Ai temps dau promier rei de Chipre, après la conquista de la Tèrra Santa per Jaufré de Bolhon, se tròba qu’una nòbla dama de Gasconha anèt en pelerinatge au Sant Sepucre; amb aquò en s’entornant, come arribava en Chipre, fuguèt brutament otratjada per quauquei scelerats. E d’aquò desconsolada e adolentida, se pensèt d’anar reclamar au rei, mai ié fuguèt dich per quauqu’un que fariá una camba lassa, per çò qu’aquò èra un rei de tan pauc de causas e tan pauc d’onor que riscava gaire de venjar come se deu leis escòrnas deis autres, dau moment qu’amb una bassesa vituperabla n’avalava tant e puèi mai que i èran fachas an eu, ben tant que toteis aquelei que reçaupián quauque grèuge, lo bevián amb sa vergonha. D’ausir aquò, la dama, desesperant d’èstre venjada, per aver quauque solaç de sa noisa, tirèt lo plan de pónher la quietiviá d’aqueu rei. Amb aquò s’anèt plànher davant eu e ié diguèt: “Monsénher, ieu non vene en ta presénça per venjança qu’espère de l’injúria que m’an fach; mai, per ma satisfaccion, ensenha-me, te prègue, come fas tu per sofrir a çò que te dison, leis injúrias que te fan, per fin qu’a ton escòla ieu pòsque suportar la mieuna amb paciéncia, la quala, Dieu lo saup, volontiers te donariáu, s’èra possible, d’abòrd que tu lei supòrtes tan ben”.
Lo rei, que jusca alòr èra estat pigre e pataràs, se revelhèt come d’un sòm, e començant per lo grèuge d’aquela dama, que vengèt asprament, eu devenguèt d’aquí persecutor mai que mai rege de toteis aquelei que desenant cometeguèron quauquarren còntra l’onor de sa corona.
Arqiviad qé:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
