From Wikipedia, the free encyclopedia
Ol Museum Gherdëina in ladì, cioè ol Müzéo de la Al Gardéna, l’è ü müzéo etnogràfech che l’ se tróa in del cör de Urtizèi 'n Ladinia, ol paìs piö ‘mportànt de la Al Gardena. L’è stai fundàt dal sciùr Robert Moroder e l'è stai dervìt fò ol 6 de Óst del 1960 in de la Cësa di Ladins, che in Gardenés, ol Ladì parlàt in de la Al Gardéna, l’ völ dì la Cà di Ladì.
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
La Cà l’è stàcia fàcia sö da l'Union di Ladins de Gherdëina, che la ölìa fal dientà la cà de la cültüra di sich alàde ladinee di Dolomìti, de fati in de la Cà di Ladì, insèma al müzéo gh’è ach la bibliotéca, specialisàda sö la lèngua, la stòria e la cültüra ladina, gh’è öna sala per i manifestasiù e i laùr teatrài e gh’è po’ ach ol vècc istöde de la Radio Ladin de Gherdëina.
I colesiù del müzéo i è stàcie sistemàde sö dù pià e s'pöl dì che i gh'à sèt argomèncc principài de 'nterès:
Ol Müzéo de la Al Gardéna l' pórta 'nàcc di progècc de ricérca sö la scültüra 'n lègn gardenéza, sö i masi gardenés de öna ólta e sö la urnitologéa; fò sura l' té de cüra l'archìvi del Luis Trenker, l'archìvi digitàl de la Radio Ladin de Gherdëina e l'archivì digitàl di laurà del pitùr Josef Moroder-Lusenberg.
I è dré a progetà de bèl nöf töta l'area del müzéo.
In del iscalù d'ingrès gh'è tacàt vià 'l crucifése de lègn sculpìt in stil espresiunìsta da i dù scultùr gardenés Vinzenz Peristi e Batista Walpoth in del 1932, crucifése che öna ólta l' se troàa sö söl mut Seurasass (2025 méter).
De grant interès ol quàder del Josef Moroder-Lusenberg che l'ghe fà èt com'érel ol paìs de Urtizèi in del 1860.
In de la prima sala gh'è di scültüre pregiàde e rare che i è del presépe del sécol XVII e i è stàce fàce sö da i prim scültùr de la famèa Trebinger
Gh'è pò ach i scültüre uriginài del la céza de San Giàcom de Urtizèi, la céza piö ègia de töta la al, portàde al müzéo dezà che ché i è piö al sigür, menimà in de la céza i è stàce metìde di còpie. Se pènsa che i scültüre uriginài del la céza de San Giàcom i sìes del Melchiorre Vinazer (1622-1689) e del Cassiano Vinazer (1710-1789), che i vé de öna famèa de scültùr de gran talènt che l'à dominàt la scültüra 'n lègn de la al per dò sécoi 'nfina al 1817, quando gh'è mórt l'öltem di Vinazer a Toledo 'n Spagna.
Fò sura in de la prima sala gh'è ach la pala de l'altàr de San Giàcom co la sömeànsa de la Madóna col S-cetì, ol San Giàcom e 'l Sant Enrico pitürada dal Franz Sebald Unterperger de Cavalese 'n del 1751.
In de la prìma edrìna se tróa di figüre religiùze de l'època di prim scültùr gardenés (scöla Vinazer); in di ótre edrìne s'pöl vèt pròpe tace ezèmpe de arte sacra, piö nömerùze in di prim sécoi de la scültüra gardenéza (XVII e XVIII), ma ach tace ezèmpe de scültüra mia religiùza: alegorée, animài, caricadüre e pórta eròi che i và dal sécol XVIII 'nfìna a la metà del sécol XX.
La colesiù de i 120 òpere de l'iscültùr Albino Pitscheider (1877-1962)la gh'à ü grant valùr artìstèch s'pöl dì l'istès per la colesìù de scültüre del Luis Insam. Ol müzéo l' gh'à ach öna figüra 'n gès de la Santa Filomena, facia dal Johann Dominik Mahlknecht (1796-1876), l' uriginàl l' se tróa 'n de la céza de Saint Germain l'Auxerrois a Parigi.
Gh'è pò de èt ol Crést de Vallunga che l'è stai sculpìt sö fò de la al, dezà che l'è del sécol XVI, prìma cioè che se tachès a laurà 'l lègn in de la Al Gardéna.
In de la tèrsa stànsa gh’è de èt la colesiù, pròpe bèla grànda, de minerài e fòsili troàcc in de la Al Gardéna e ‘n di mucc lé ‘ntùren.
La colesiù palentològica la mèt insèma fòsili de töcc i tìpi di Dolomìcc de la Al Gardéna e de la Al de Fasa [1], fòsili che i è de l'època del Permià, del Triàsech, del Giüràsech e del Cretàceo per ü perìodo de tép che l’ và da 290 a 65 miliù de agn fà).
Tra i fòsili piö ‘mportàncc de èt, gh'è 'n ùrden de tép:
La sesiù dedicàda a i minerài la tìra ‘nsèma töcc, ma pròpe töcc, i minerài troàcc in de la al e sura de töt l’è ‘nteeresànt èt i minerài del pòst che i se tróa dóma ché, i minerài de l'Alp de Siusi e i famùs geodi de Tiso, sènsa desemtegà chèi che i vé da fò de la al compàgn de l’ametista, del sólf, de la apofilite e di cristài de quars piramidài.
Al segónt pià gh’è de èt la Tila quaresimàl,öna tìla pròpe particolàr, che la è da la céza de San Giàcom e l’è del 1620 – 30 e ‘n del sò gèner l’è l’öltima restàda ‘n töt ol Süd Tiról.
Gh’è pò ‘n móstra öna gran bèla colesiù de zögàtoi gardenés in lègn, che ì è stai fai sö in val a partì dal i prim agn del méla e sèt (1700). Tra töcc i zögàtoi i signa fò per importànsa i pöòte gardenéze che i è de töte i mizüre e che i vegnìa endìde ‘n töt ol mónt.
La móstra de pitüra l'à met ‘nsèma i òpere del famùs pitùr ladì Josef Moroder-Lusenberg (1846-1939) e di óter artìsti del pòst.
A la fì se tróa, sèmper al segónt pià, ach la part dedicàda a l’archeologéa con i tànce repèrcc preistorèch, ‘ndóe gh’è ach öna sfìlsa de arnés facc a mà de préda de sèlce e de cristàl de ròca che i è stai troàcc a Plan de Frea di bande de Pas Gardéna e che i ghe permèt de stabilì che l’insediamét preistòrech l'éra del 7000-5500 prima del Signùr. Gh’è ach la colesiù de arnés de bróns e de fèr troàcc söl Col de Flam di bande de Urtizèi (La Tene, ca. 400-15 a.C.).
Ü tochelì de pòst l’è stai lasàt ach per ol Luis Trenker, scalatùr, atùr, scritùr e regìsta nasìt a Urtizèi e s’pöl vèt i sò laùr personài e i docümèncc del sò laurà de artìsta.
Per saìn de piö söl müzéo, sö la stòria, la cültüra e la natüra de la Al Gardéna s'pöl dà ön ögiàda söl sito del müzéo.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.