From Wikipedia, the free encyclopedia
El fulmin o fulmen (o saètta) a l'è ona scarega elettrega de dimension bei grand in de l'atmosfera.
La nass in tra duu corp cont ona diferenza bella volta de potenzial elettregh.
I fulmin che se veden mèj hinn quei in tra i nigol e 'l soeul: però gh'è anca di fulmin in tra dò nigol (ciamàa saètt [1]), o anca denter l'istèssa nigola. Gh'è staa di cas de saett in tra 'na nigola e on reoplan. I pussee rar de tucc hinn quei che nassen del terren fin su ai nigol.
El nomm saètta el deriva del latin "sagitta", che 'l voeur dì freccia.
In condizion de bèl temp el camp eléttrich a l’è dirètt de bass, de già che la Tèrra la gh’ha la carega elèttrica negativa rispètt al ciél. In condizion del bèl temp el valor del camp elèttrich a l’è E=180 V/m e in su tutta la Tèrra la se forma ona corrent de bel temp de 180 A. La corrent del bèl temp l’è bilanciada di fulmin che succeden in del cors di temporaj.
In del cors di temporaj i nivol hinn caregà in manera negativa a la base e positiva de sora. Quand che ‘l ven superàa on cèrt valor limit del camp elèttric infra la part de bass de la nivola e ‘l soeul el succed el fulmen. Se la differenza de carega a l’è infra i nivol arent el pò anca succed de ona nivola a al’altra. La scarega nivola-soeul la succed in du temp:
La scia del fulmen la pò vèss vista quand che i dò scàregh se incontren.[2]
Gh’è trii meccanismi de caregà i nivol:[2]
Per via del camp elèttric normal in condizion de bèl temp i gott pussée gròss ch’hinn ‘drée a borlà giò gh’hànn la carega positiva vèrs el soeul e negativa de l’altra part (perché s’hinn elettrizzàa per induzion elettrostatega). Quand che borlen giò incontren i gott e cristaj de giazz piscinìtt che inveci hinn tràa su de la corrent ascendenta. Quan che se incontren la gotta pussée gròssa caregada in manera positiva de bass ghe da la sò carega positiva a quèj piscinìtt e cont el borlà giò se portà adrée ind la part bassa de la nivola la carega negativa, inveci i gottin vann su e se porten adrée la carega positiva. La part de bass de la nivola l’è caregada in manera negativa e la fa caregà el soeul in manera positiva per induzion.[2]
Segond el meccanismo minga induttiv i cristàj de giazz pussée frècc ghe dann la sò carega elèttrega negativa ai granèj pussée gròss ch’hinn ‘drée a borlàa giò, per differenza de temperadura. I granèj pussée gròss poeu van giò e quèj pussée piscinìtt vann su compagn che in del meccanismo induttivo.[2]
El pò succed anca cont el benl temp che di boll d'aria caregà in manera positivà menen su dal soeul la carega elèttrica.[2]
El tipo de fulmin el dipend de com’è che i caregh elèttrich de segn contrari hinn spartìi de denter e intorna del cumulonemb.[3]
- i fùlmen negatìv (che se foeurmen infra la base negativa e ‘l soeul positiv);
- i fùlmen positiv (che se foeurmen infra la sommitàa de la nivola positiva e ‘l soeul negativ) ;
On còrp ciappàa de on fùlmin e ven scaldàa per effètt Joule, e i grand corrent che passen pòden, second i casi, brusàll o fóndell al moment; quand che on fulmin el se scàrega ind l’acqua, la pò vaporizzàla.
Quand che on fulmin el ciapa ‘na persòna, a se parla de ‘l fulminà: ind ona frazion de second on fulmine el pò danneggià el cervèll e fermà el coeur. Dato che l'impùls elèttrich a l’è caratterizzàa anca de alt freguenz [5], ona part de la corrent la corr via in su la superfice del còrp, de manera de brusà la pèll. Se stima, che in del cors de on ann, pussée de mila persòn vegnen ciapàd de on fulmin.
Anca se on persòna l’è nò caipada direttament, on fulmin el pò tuttamanch provocàgh di dàgn grave. L’onda d’urto la pò ciappà denter i persòn arent, spostàj e stordìj. Se ‘l fulmin el si scarega in su on alber, chèsschì el s’cioppa per via de la vaporizzazion improvvisa de la linfa e ‘l manda foeura di schégg. A vèss ciapà de on fulmin a l’ on avveniment nò tròpp probabil, man nanca rarissìm, s’a se gh’hànn minga i giust precauzion quand che ‘l pò succed. Al fin de diminuìnn i ris’c se duperen i parafulmin.
i scaregh elèttregh hinn tràd visìn de la presenza di materiàj conduttor oppur de energia ind i sò vari form, e, anca se el materiàl a l’è l’istèss tenden a concentràss in sui pont. Defàtt, la densità de càrega elèttrica (rappòrt tra la càrega del còrpo e la soa superfice) misurabil ind on material conduttor al’è massima ind i sò pont e ind di sò spigoj indoe tenden a concentrass i partìcol elèttrich liber, de già che come che la carega q a l’è costanta, cont el diminuì de la superfice S del còrp l’aumenta la densità di carega: a l’è second quèll princippi chì che ‘l funziona el parafulmin.
La ca’, compagn de tucc i loeugh ciùs hinn on ripàr sicur in caso de temporal. Dedenter se consiglia de:
In di loeugh ciùs i cellulàr a doperà i cellular a l’è sicùr che el so camp elettromagnetich a l’è nò assée de tirà visìn i fulmin.[10][11]
L'otomòbil e i reoplàn hinn quasi sicur perché hinn ona gabbia del Faraday e donca tajen foeura l’ambient dedenter di camp elèttrostatich che gh’è de foeura.
Se gh’è nò on loeugh ciùs, la posizion pussée sicura a l’è de stà piagà in sui genoeucc, de stà minga in pe o trà in sul terren, e anca de stà nò in grupp con di alter persòn. La vesinanza de ròbb sporgent, compagn di alber, e pal e ‘l contàtt con di mass d'acqua, ‘me ’l mar e i lagh, a hinn di sorgent de ris’c. El còrpo uman a l’è on conduttor elèttrìch: per quèst la posizion piegada in sui genoeucc, e distant di alter, a l’è quèlla che la spiscinìss la superfice conduttora e del scambi de calor che la podariss trà visin on fulmin. [9].
Ona part de l'energia del fulmin (circa el 10%) a l'è spanduda 'me ond radio. Ona radioAM in su ona freguenza libera de trasmission la pò rilevà i fulmin fina a 160 Km de distanza in del cors del dì e fin anca a 300-400 km de nòtt. I fulmin pròvochen di scrìzz de 0,2-2 second ciascehdun.
Di interferenz longh e uniform (che duren 2-3 second) insegnen di scàreg che vegnen domà de l'incuden del cumulonemb, e hinn tipich di temporaj ch'hinn 'drée a mangiàss foeura.
Di interferenz curt e irregolar (che duren 0,2-2 second) insegn di scaregh svèlt tipich di noeuv cèllul de temporal ch'hinn'drèe a fass su.
Tuttamanch domà cont el scultà i fulmin con la radio l'è difficil prevedè el mòto de on temporal de già che l'è difficil de capì qual'è che l'è el temporal de indoe vegnen, anca se per mèzz de quèll sistèma chì a se pò rilevà on temporal innanz che 'l pòda vèss vedùu.[12]
El fulminometro a l'è 'na rete de antènn de rilevà i fulmin e capìnn anca la sò posizion.[13]
Per savenn pussee, varda l'articol Fulminometro. |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.