From Wikipedia, the free encyclopedia
Al Dialet da la Val Magia l'è una variant tisinesa dal Lumbard.
Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada. |
Al dì d'incö u 's parla in Val Magia püssee che altro un dialet interegional che u pò vess capii senza problemi da tüt i sgint ch'è bon da parlà un quai dialet lumbard.
Al dialet vegg gh'ha però diversi paroi totalment diferent dal dialet moderno che u 's parla incö. I sgint originari da la Valmagia, ch'è nassüü e cressüü lì, i è normalment bon da parlaa anca 'l dialet vegg, ma i 'l dovra quasi mai, parchè gh'è molta sgint mia originaria da lì ch'è mia bon da parlàl.
Dal 1850 fign a la segonda guera mondial gh'è staia 'na gran emigrazion da 'sto distret, che l'ha portaa la popolazion da 8000 a 4000 personi. Dopo la guera l'emigrazion la s'è fermada e nii ültim deseni gh'è staia 'na forta imigrazion. La popolazion dal di d'incö l'è da circa 6000. 'Sto ricambi da sgint l'ha fai sì che s'è parloo sempro da meno al dialet vegg e sempro püssee un dialet moderno interregional.
Nal dialet vegg gh'è anca diferenz tra paes e paes. Interessanta l'è la varietà da dialett che gh'è nal paes da Cadvergn: chii che d'estaa i nava in diversi frazion in val Bavona i parlava di dialet con di picoi diferenz.
Dialet vegg | dialet moderno | talian |
---|---|---|
lata | pà | papà |
landa | zia | zia |
làu (pà grand) | nonu | nonno |
dona | nona | nonna |
fémna | dona | donna (moglie) |
barba | zio | zio |
gniff | carotoi | carote |
tècc | stala | stalla |
pioot | técc | tetto |
chèmna | cantina | cantina |
gliöö | cavrètt | capretto |
cä di sirp | municipi | municipio |
cä 'd fögh | cüsina | cucina |
bidüü | büter | burro |
mota | formagg | formaggio |
arioi (chii negri), gavaloi (chii ross) | cistroi | mirtilli |
bizz | barbabietoi | barbabietole |
borlanda | minestra | minastra |
barot | castegn | castagne |
clò | chi | qui |
iò | li | li |
liégna | lüganiga | luganiga |
chiäld | calt | caldo |
som vüt | som nai | sono andato |
co 'd l'ha dicc cojèo | coss l'ha dii chel lì | cosa ha detto quello lì |
ciäura | cavra | capra |
U j'era un um con dü tosoi.
E 'l piü piscen de quist l'ha dicc al padri: "Ata, dem al mè part da quel che 'm toca!" e lü l'ha fäcc i divisivi e u 'gh l'ha däci.
Da lì a poch, l'ha ramassao el fäcc sù e u 's n'è näcc in pais da lunsg, e l'ha rafabiao tütcoss vivend da pörch.
E dop ch'l'ha 'biüü fäcc net, l'è vegnüü in quel pais una gran carestia, e l'ha cumenzao a sentì la sgajosa.
E l'è näcc e l'ha scercao apress a un scior da quel pais, e quest u l'ha mandao al bosch a cürà i pörsc.
E u scercava da mangià i giand ch'a mangia i pörsc: ma i nu 'gh dava gnanch da quii.
Alora l'ha capii quel che l'eva fäcc e u diseva: "Quanci servitur in cà 'd mè padri i mangia 'l pagn da tucàl col dit, e mì son chì a crepà da fam!
Mi vöi levà sü, vöi andà 'd mè pari e vöi dìgh: Ata mè, a i hoo mancao col Signor e con vüi;
sgià mì nu merit piü d'ess tegnüü per vöss fiö; tegnìm come vügn di vöss fänt".
E u s'è ticc sü, e l'è näcc dal padri. Quand l'era anch mò da lunsg, el padri u l'ha vedüü e u j'è näcc un squè al cör, e u j'è curüü incontra, u j'ha bütäcc i brasc al col e u l'ha basao.
E 'l fiö u j'ha dicc: "Ata bugn, mì i hoo mancao col Signor e con vüi; sgià nu merit piü d'ess tegnüü per vöss fiö".
El padri l'ha dicc ai servitur: "Prest, tugii scià el piü bel vestid, metìghel sü, dèj l'anel in dit e calzèl sü;
menè chì sübat un bel vedel, tugìgh el sangh, mangèmal, fem un debusc!
parchè 'stu mè fiö l'era mort e l'è risüscitao; l'era perdüü e u s'è truvao". E i smenzava a mangià alegrament.
Intant el fiö maiù l'era in campagna e quand ch'u vegniva e l'è stäcc apress a cà, l'ha sentid a sonà e a cantà.
E l'ha ciamäcc vügn di servitur e u j'ha dumandao: "Ch'u j'èl? Ch'a j'è du nuv?"
E lü u j'ha dicc: "L'è rivao tu fredel e l'ata tu l'ha mazzao un bel vedel pel bugn ariv".
E lü l'è vegnüü inicc e u nu vuleva gnanch andà 'n cà; su padri donca l'è vegnüü fora e l'ha smenzao a pregàl.
Ma lü l'ha rispundüü a su padri: "L'è tant temp che mì serviss a vüi, e nu v'hoo mai disübidid in nuta; e pö nu m'avii mai däcc gnach un sgiù da stà un poo alegar coi mè amis;
e dop che l'è già 'stu balandrugh de vöss fiö, che l'ha fäcc saltà tütcoss coi su slandrinn, a gh'hii mazzao el piü bel vedel!"
Ma lü u j'ha rispundüü: "Sent, el mè fiö, tì ti seet sempro con mì, e quel ch'è mè l'è tö;
Ma u 's duveva bee fà un debusc e un festign, parchè 'stu tu fredel l'era mort e l'è risüscitao, l'era perdüü e u s'è truvao".
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag. 43 e Die Landessprachen der Schweiz, 1819, pag. 415-416
Tosa: Cara mama, a j'hò 'na cossa,
ch'a na pudrù mai tasè,
s'u spicissu tru stasera,
a v'al faress bé pöi savè.
Mama: E ch'at pò pöi vess capitau?
Ti n'avrì pöi sgià spans gót ad vign
perchè intant mì ch'a fèva lu panau
ti fìu int e fòra pal canvign.
T: Lu vign u n'è stäcc spans mia
u 'l zì bé ch'um l'ha bevü
e quan' ch'um sgèva via
u na a s'avdeva pü.
M: Täs sgiü igliò che la zavata,
cjünta sü cuss què ti sei,
pòuri nói s'ul savess l'ata,
ch'um bèu lu vign inscì addrevè!
T: L'è passau Sgiuann Antoni di Mincj, l'ha dicc: "Bondì,
a cjuzif catcòssa 'd bél?
U m'avress bé mai ligria
s'u m'av podess met in l'anél!"
M: Per mortinscì l'è tan' che nuta,
s'u na t'ha dicc cól che chest;
ti duvrissu bé 'vè la testa róta,
a crè i sgiövan inscì prest.
T: S'u savissu cun che prescia
ch'um cór dré squas tüt i dì!
A giressu be vüj stessa:
l'è bé mai brama da ti!
M: Täs igliò, brüta narlósa,
tò sü lu bargliégl e va' a fà fögl;
a 't diró pöi n'altra cossa
tò dré i sträsc da met a mögl.
T: Fèm laurà mint u uvlìa
basta ch'um lascéia maridàa;
a na temi la fadia
gnancj s'a vess bé da grepàa.
M: Gran lambela scelerada,
a vöt tò sü do müsà?
Sè t'im fè pöi gnì tentada
a 't cascerò pöi fòra 'd cjà.
T: Nu fem mia chesta ventüra,
bóna vüj, lascémal tòo,
perchè s'a speci a j'hò pajüra
ch'i 'm pientass pöi tüt igliò.
M: D'una tosa capriciosa
nu spicéu mai nuta 'd bóm,
credim mi che la megl cossa
l'è da stòrsciaj lu misóm.
Archivio Glottologico Italiano, vol. 7, pag. 550-551
bassa Val Magia | Val Ruvana | Val Lavizzara |
---|---|---|
sgianee, sgianei | gianee | gianee |
fauree | fauree | fauree |
marz | marz | marz |
aurìa, aorii | avria | aorii |
mansg | mansg, maisg | mansg |
sgiün | sgiün | sgiün |
lüj, lügl, gliügl | lügl, lüj | lüj |
avóst | avust | avóst |
satimbri, sitimbri | setimbri, stimbri | setember |
otobri | uciuu, otobri | otober |
novimbri | nuvimbri | november |
dasimbri | dasimbri | december |
bassa Val Magia | Val Ruvana | Val Lavizzara |
---|---|---|
vün/vüna | ügn/vüna | vügn, ügn/vüna |
düi/dóo, du, duu | düi/dò, du, dóo | düi/dó, du |
trii/tré | tri/tré | tri/tré |
quatro/u, quatar | quatro, quatru | quatro, quatru |
cinch | cinch, scénch | cinch |
sésg | sésg, sèsg | sésg |
sèt | sèt | sèt |
vòt, uòt | òt, vót | vòt |
növ | növ | növ |
désg | désg, dèsg | désg |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.