Calendare

El calendàre l'è 'n sistéma convensiunàl adotàt de l'òm per cöntà el tép che pàsa e organizà le atività rürài, econòmiche, sociài e religiùze endel trascórer de le stagiù e de l'an astronòmich. El strümènt — de sòlet en bloch de fòi de càrta con segnàt i dé, i més e l'an — che se dopèra per tègner cönt del tép che pàsa e de chèl che g'ha de ègner l'è ciamàt lönàre.

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Urìgin

En sostànsa, töcc i calendàre de töte le cültüre, i s'è bazàcc sö l'oservasiù dei fenòmeni periòdich del ambiènt natüràl endoche i vivìa — compagn del spostamènt de le ómbre, el ripitìs de le stagiù o el müimènt aparènt del sul o de la lüna — e 'n pó per töcc l'unità mìnima fondamentàl l'è 'l dé. Difàti en töte le civilizasiù, l'alternàs del ciàr (dé) e del scür (nòt) el par véser stat l'unità sö la quàl i s'è bazàcc per reconóser el trascórer del tép.

En óter fenòmeno che i òm i g'ha dopràt per stabeléser en ünità de tép en po piö grànda del dé, l'è stat el ripitìs de la fàzi de la lüna. El fat de éser fàcii de oservà e bastànsa regolàr l'è stat decizìf per fà che i òm i la adotès. En cìclo de la lüna el düra, a segont de la situasiù astronòmica, de 29 dé e 6 ùre a 29 dé e 20 ùre. Chèsto el g'ha portàt a stabeléser 'n ünità de tép che variàa 'ntra i 29 e i 30 dé, e l'è l'ünità che g'ha pò fat nàser chèl che apò a nóter ciamóm més, parola che la vé del latì mensis e a sò ólta de l'indoeuropèo "*mḗh₁n̥s" («lüna» e/o amò «més»).

Etimulugìa

Le paròla «calendàre» la é del latì calendarium («lìber dei cöncc») che a sò ólta el vé de calendae che öl dì «che vé ciamàde», del vèrbo calare («ciamà»).

Al tép dei romàni el més l'ìa spartìt en tré perìodi e i dé de chèsti perìodi i éra ciamàcc:

• Calendae, che i cuminciàa co la lüna nöa.
• Nones, che ambiàa el dé dei sich o del sèt del més
• Ides che ambiàa el dé de la lüna piéna cioè el dé dei trédes o dei quìndes del més

El dé de le Calendae, el Pontifex l'anunciàa le dàte de le fèste mòbii del més che ignìa e i debidùr che gh'ìa le scadènse indicàde endei calendaria («lìber dei cöncc») i gh'ìa de pagà i sò dèbecc endèl dé indicàt.

Varda apò

• Calendàre romà
• Calendàre giülià
• Calendàre gregorià
• Calendàre ebràich
• Calendàre müsülmà
• Calendàre cinés