comun italian From Wikipedia, the free encyclopedia
Bèrghem (ma ach Bérghem in de la Al Seriàna, Bergum o Birgum[1] in Lumbard Ucidental, Bergomum in Latì, Bergamo in Italià, Bergame in Fransés, Wälsch-Bergen in Tudèsch antìch) l'è öna sità de la Lumbardéa, capitàl de la pruìnsa de Bèrghem, che la gh'à 120.640 abitàncc (2024) e l'è chèla di quàter tra i sità con piö abitàncc de la Lumbardéa, dòpo Milà, Brèsa e Monsica.
|
|
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
| Bèrghem Comun | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
 | |||||
| Dats aministrativ | |||||
| Nom ofiçal | Bergamo | ||||
| Stat |  | ||||
| Rejon |  Lombardia | ||||
| Provinça |  | ||||
| Politega | |||||
| Sindeg | Giorgio Gori (9 giugn 2014) | ||||
| Orgen lejislativ | Consili comunal | ||||
| Territore | |||||
| Coordinade | 45°41′42″N 9°40′12″E | ||||
| OSM | 45681 | ||||
| Voltituden | 249 m s.l.m | ||||
| Superfix | 40,16 km² | ||||
| Abitants | 119 534 ab. (1º genar 2023) | ||||
| Densitaa | 2976.44 ab./km² | ||||
| Confin | Sà, Cüren, Górel, Lai, Mós, Oeuri, Paladina, Poltranga, Seriat, Surìsel, Stezà, Tur Buldù, Treviöl e Albrèmb | ||||
| Fus orari | UTC+01:00 e UTC+02:00 | ||||
| Varie | |||||
| Prefiss | 035 | ||||
| Codex postal | 24121–24129 | ||||
| Sigla autom. | BG | ||||
| Codex ISTAT | 016024 | ||||
| Codex catastal | A794 | ||||
| Sant protetor | San Lisander de Bergum | ||||
| Cl. climatega | |||||
| Cl. sismega | |||||
| Localizazion | |||||
.svg) | |||||
| Sit istituzional | |||||
Ol nòm uriginàre de la sità, che l'è mia riàt infìna al dé de 'ncö, l'éra de època preromàna, fòrse l'éra ü nòm cèltech, fòrse l'éra amò piö ècc, de sigür gh'è adóma che 'l nòm latì Bergomum, ol piö ècc nòm de la sità che l'è riàt infìna a nóter, l'è mia de piö d'öna latinizasiù del nòm uriginàre e che m' tróa, ad ezèmpe, in de la Naturalis Historia del Plinio 'l vècc e 'n de la Tàola Peutingeriana.
In töte i manère i è 'n tànce chèi chi à sircàt de spiegà 'l significàt del nòm Bèrghem, che, ad ezèmpe, 'l vegnerès dal nòm del déo celtìch Bergimus, pecàt adóma che a Bèrghem l'éra mia veneràt, opör che 'l vegnerès dal etrösch Barga [2], che 'l völ dì tàbia e alùra Bargamo 'l sarès la tàbia grànda e gh'è ach chi che tróa ü ligàm col sànscrit tat che Bèrghem 'l völerès dì pòst che 'l isberlös [3]. L'ipòtezi che però al momènt la sömèa piö giösta, dezà che piö de töte la regórda la stòria de la sità e piö de töte la se lìga a la fùrma del teritòre de Bèrghem, l'è chèla portàda 'nacc dal Antònio Tirabósch [4], dal Bórtol Belòt e da tàce óter studiùs, cioè che Bèrghem 'l vegnerès da Berg che 'l völerès dì colìna e da heim che 'l völerès dì cà, tat che alùra ol nòm uriginare de la sità 'l gh'avrès de ès pròpe ol nòm Bèrghem amò dovràt al dé de 'ncö e che 'l gh'éra alùra 'l significàt de cà sö la culìna.
Vèrs la fì del Impéro Romà l'è registràt ach ol nòm Bergome, in del espresiù Bergome civitas, che s'tróa in del Itinerarium Antoninum che de sigür l'è de la fì del sécol II, ma fòrse scricc zamò a partì söl prensépe del istès sécol. [5]
Sèmper sö la fì del Impéro Romà l'è però testimoniàt ach ol nòm Bergamum che m' tróa 'n del Itinerarium burdigalense o Itinerarium Hierosolymitanum che 'l sarès istài scricc tra 'l 333 e 'l 334 da ü pelegrì de Bordeaux, alùra ciamàda Burdigala, che 'l cónta sö 'l sò viàs 'nfìna a Gerüzalèm.
Dal del sécol VII l'Anònimo de Ravèna in de la sò lista de nòm 'l dóvra Pergamom e Pergamum, ma chèsta la sarès adóma öna paraetimologéa. [6] Chèsto nòm l' sarà dovràt in töt ol medioéf e l'è testimoniàt ad ezèmpe dal Mosè del Bröl che in del sécol XII l'iscrìf ol sò Liber Pergaminus che 'l pàrla de la sità de Bèrghem e del sò teritòre. Ol nòm Pergamus 'l sarès però adóma öna tàrda re-latinizasiù medieàla che la sìrca de lìga la stòria de Bergam a chèla de Pergamus sità elenìstica e capitàl del règn di Atàlidi, ma al momènt s'è mia troàt gnà ü lìgàm tra i dò sità fò che i dù nòm che i sùna quàze a la stèsa manéra.
In del ólt medioéf l'è testimoniàt ol nòm Bergam che se 'l tróa sö 'n d'öna monéda del tép del Carlo Magno, conservàda al Müzéo de Coira in Sguìsera e che l'è dovràda pò cóme sìmbol de la colàna de lìber de la Storia Economica e sociale di Bergamo [7]
Ol nòm Bèrghem menimà me 'l tróa scricc nìgher sö biànch almànch a partì dal 1553, defàti in de la Bibliotéca Cümünàla Arisotéa de Feràra l'è conservàda öna tradusiù fàcia per grignà del Orlànd Furiùs, tradusiù, stampàda a Venésia, che la tö 'n gir ol parlà bergamàsch, ma che l'è mia scrìcia 'n bergamàsch, e che la gh'à chèsto tìtol: Orland Furius de Misser Lodovic Ferraris novament compost in buna lingua da Berghem e de oter vocabul lombardi adornat. [8]
La sità e i bórgh, i è chès-ce i dù nòm dovràcc in di sécoi da i bergamàsch per parlà de Bèrghem, 'ndóe la sità l'éra chèla dét in di müre 'ndóe gh'éra i palàs del goèrno, menimà i bórgh i èra fò di müre e strécc in bànda ai stràde piö 'mportànte i corìa zó da i còi 'nfina al pià.
De quàndo i bórgh i s'è slargài fò fìna a tacàs ü col óter per pò slongàs e spantegàs in de la pianüra, piö che de sità e de bórgh s'pàrla de sità ólta e de sità bàsa, menimà i bergamàsch i è mia üzàcc e i è gnà mai stacc üzàcc a dovrà i dò manére de dì Bèrghem de sùra e Bèrghem de sóta, dientàde famüze co la cansù Nóter de Bèrghem e che i è dovràde quàze adóma da i forestér o 'n televisiù.
 |
Per savenn pussee, varda l'articol Stèma de Bèrghem. |
I culùr de la sità i è 'l zald e 'l róss, e i è dovràcc e in dela bandéra e in del stèma sitadì.
Ol stèma l'è:
| « Partito d'oro e di rosso, lo scudo accollato a un cerchio azzurro con la bordura raggiante d'oro, sormontato da una corona di Città. » | « Partìt d'ór e de róss, ol scüd adossàt a ü sércc azör co la bordüra ragiànt d'ór, sormontàt da öna curùna de sità » |
| D.P.C.M. del 28 noèmber 1959[9] |
Ol gonfalù modèrno, concedìt con D.P.R. del 20 de zenér del 1960, l'è ü dràpo de culùr róss.[10]
La sità l'è nasìda sö ü ròs de colìne che i se tróa söl confì tra l'ólta pianüra söcia e i preàlp lumbàrde, destacàde però da i preàlp da la piàna de la Quìza a sìra e da la piàna de la Mórla a matìna. Bèrghem l'è nasìda sö i còi piö bas e piö spostàcc a màtina, 'ndóe i gh'éra di sortìde, piö o méno a 350 méter söl lièl del mar, la pónta piö ólta del sistéma colinàr de Bèrghem l'è 'l mut Bastìa, che 'l rìa a 509 méter, menimà la sità basa l'è piö o méno a 250 méter söl lièl del mar. La sità l'è nasìda in d'ü pòst indüinàt, al vólt, ma con di sortìde, metìt pròpe 'ndóe la pianüra la se 'ncótra co i montàgne e 'ndóe la al Brembàna e la al Seriàna i fénes e i se dèrf fò 'n del pià.
Bèrghem, compàgn de Milà, Brèsa, Varés e tàte ótre sità la gh'à mia ü fiöm, adóma la Mórla la trèrsa 'mpó la sità bàsa, ma gh'è mai stacc ü ligàm fórt co la sità, che in di sécoi pasàcc la sircàt de tègnes de luntà da la Mórla, de sólet con póca àcqua, ma bùna de fà di dagn mia de schèrs quàndo 'l piöìa.
La geologéa del insèma colinàr de la sità de Bèrghem l’è facìa de quàter dièrse préde: a partì de mesdé s’tróa prìma ‘l Flysch de Bèrghem, pò ‘l Conglomeràt de Sirù, l’Arenària de Sàrnech e ‘l Flysch de Puntìda.
Ol Flysch de Bèrghem, cognusìt ach col nòm de Préda de Credér, l’è la préda che s’tróa in de la méta o quàze di còi de Bèrghem, sùra de töt de la bànda a mesdé, chèla che la àrda sö la sità bàsa. Ol Flysch de Bèrghem s’pöl vèdel signà fò dal teré per ezèmpe ‘n via Fara, pròpe sóta ‘l monastér de Sant’Agostì, ma ach in del cör de la sità ègia, ‘n Piàsa Luigi Angelini. Tra i dò préde, chèla sóta ‘l monastér e chèla ‘n piàsa Angelì, gh’è öna diferènsa de culùr, de fàti ol prim flysch l’è bèl zaldì, menimà ‘l segónt l’è ciàr, quàze biànch. Chèsto perché ‘l flysch l’è öna préda de sedimèncc de mar, isè chèla biànca la s’è fàcia ‘ndóe l’àqua l’ìa ‘mpó piö fónda, menimà chèla zàlda l’è sedimentàda ‘ndóe l’àqua l’éra piö bàsa, piö o méno ‘ndóe la gh’éra öna spiàgia e pròpe per chèsto ol flysch sóta Sant’Agostì ‘l gh’avrès de ès chèl che ‘l rèsta de öna spiàgia de la preistòria, tat che in de la préda se èt i sègn lasàcc da i animài de l’època.
Chèl che l’è ‘mportànt l’è che chèsta préda la gh’à dacc ol colùr a i mönümèncc de la sità, bàsta ad ezèmpe ardàga al monastér de Sant’Agostì per vèt che ‘l gh’à l’istès colùr del flysch che ‘l sìgna fò apéna sóta tra ‘l monastér e la via Fara.
Söbet a i spàle del Flysh de Bèrghem s’tróa 'l Conglomeràt de Sirù métit a fà öna fetìna strécia ma lónga che la traèrsa fò töta la culìna de Bèrghem. Pò a chèsta l’è öna préda de sedimèncc, ma grìza de colùr e con di sedimèncc piö gròss, tat che a ardàla s’vèt bé che ‘n de la préda gh’è de la geretìna e ach di sas bèi gròs mes-ciàcc insèma a öna pàsta grìza piö fìna che la lìga 'nsèma töt ol rèst. Ol Conglomeràt de Sirù s’pöl vèdel in del pàrch del Monastér de Sant Agostì, de fàti se de la bànda de la via Fara ‘l monastér l’è pogiàt sö söl Flysch de Bèrghem de l’ótra bànda l’è stài fài sö sùra a di còrne de Conglomeràt de Sirù. Ol Conglomeràt s’pöl vèdel pò sùra ‘l bastiù di müra ènete de Sant Andréa, ‘ndóe la gh’è la Montagnèta, öna còrna de préda che la sìgna fò ‘n del pràt de bastiù. Ach a i pé del bastiù s’pöl vèt ol Conglomeràt, de fàti töt ol bastiù de Sant Andréa ‘l pógia söl Conglomeràt, per ès piö precìs per fà sö ‘l bastiù di müre i à teàt fò e modelàt sö öna còrna de Conglomeràt fìna a fàga ciàpa la fùrma del bastiù.
Dòpo la fetìna strécia de Conglomeràt gh’è ön ótra fèta fàcia de Arenària de Sàrnech e per finì i öltime còste piö a nòrt, per lo piö metìde a roèrs, i è fàcie de Flysch de Puntìda: gh’è de dì però che chèste dò préde i se tróa fò de la sità ègia e per chèsto i è stàcie dovràde de méno e i è méno ligàde a la sità.
L'abitàt de Parra l'è stài de spès sconfundìt co la sità de Bèrghem, dezà che gh'è ü tòch de la Naturalis Historia del Plino 'l vècc (III 124-125), che 'l fàa quàze crèt che i födès la stèsa sità, dezà che se les:
Oromobiorum stirpis esse Comum atque Bergomum et Licini Forum, aliquotque circa populos auctor est Cato, sed originem gentis ignorare se fatetur, quam docet Cornelius Alexander ortam e Graecia interpretatione etiam nomis vitam in montibus degentium. In hoc situ interiit oppidum Oromobiorum Parra, unde Bergomates, etiamnum prodente se altius quam fortunatius situm
che 'l völ dì che:
segónt ol Catóne, Com, Bèrghem, Foro Licini e di óter pòs-cc de chèle bànde lé i è de la famèa di Oromòbi, però 'l Catóne 'l sà mia de che bànda la rìa chèsta zét, zèt che 'l Cornelius Alexander 'l pènsa che la ègne da la Grécia, dezà che 'l nòm de chèsto pòpol 'l völerès dì "chèi che i stà de cà sö 'ndi mucc". In chèl pòst lé l'è sparìt ol paìs de Parra, de 'ndóe che i vé i Bergamàsch, amò al dé de 'ncö s'pöl vèt che l'è ü pòst piö ólt che 'ndüinàt.
Segónt i rizültàcc di stöde archeològich però Parra e Bèrghem i éra mia la stèsa sità, ma gh'éra de èsga öna bèla diferènsa tra i dò, dezà che da l'età del fèr i còi de Bèrghem e la pianüra i éra abitàcc da i Cèlti de Golasèca, menimà zamò da la fì de l'età del bróns sö 'n di vài e 'n di montàgne la gh'éra la cültüra "retica", che se la troàa de ché e de là di Alp. I teritòre de la montàgna bergamàsca, per cültüra, i éra compàgn sùra de töt de chèi de la Al Telìna, del Cantù di Grizù, di montàgne del Bresà, del Trentì e del Süd Tiról; per fà ün ezèmpe 'n di ài de la bergamàsca i éra üzàcc a dizegnà sö i préde compàgn di Camùni. Parra alùra l'éra de cültüra "rética" e la se troàa 'ndóe al dé de 'ncö 'l gh'è 'l paìs de Par, in de la ólta Al Seriàna, come i à dimostràcc i stöde archeològich portàcc inàcc dal 1983 al 1994 sö 'n d'öna süperfìce de 2.000 méter quàder. Parra l'è stàcia abitàda da la fì de l'età del bróns 'nfìna a che la sità, insèma a töte i ài alpìne, l'è stàcia conquistàda da i Romà in de l'època aügüstéa e sèmper gràsie a i stöde archeològich s'è egnìt a saì che Parra l'éra grànda quàze 20 pertéghe, l'éra öna sità minerària e i sò cà i éra fàce co i mür sóta de préda e sùra de lègn compàgn di bàite del dé de 'ncö [11].
La sità de Bèrghem e i sò còi i éra zamò abitàcc in del sécol X/XI a.C. da i Cèlti de Golasèca e chèsto prim insedimènt l'à ciapàt l'aspèt de öna sità in del sécol VI a.C. quàndo la Bèrghem de alùra l'éra grànda piö de 360 pèrteghe. Chèsta Bèrghem la comerciàa d'öna bànda co i Etrüschi che si stàa mia de luntà in de la Etrüria Padana, ad ezempe a Màntoa, e de l'ótra bànda con töcc i pòpoi che i stàa sö i Alp e de là dei Alp.
Chèsta prìma Bèrghem a partì dal IV secol a.C. l'à però perdìt importànsa tat che i stöde archeològich i à descuvrìt che se l'è mia stàcia abandùnada del töt, la sità l'è dientàda a belazì a belazì piö picinìna, fòrse perchè a partì dal secol IV a.C. i a tacàt a rià di ótre tribù de Cèlti che i a casàt vià i Etrüschi e isé l'è finìt ol comèrcio che l'éra fài crès Bèrghem 'nfìna ad alùra.
In del II sècol inante Cristo, i Romà i à conquistàt Bèrghem e i l'à ciamada Bergomum. In del 49 innante Cristo, töcc i bergamasch i è dientàcc sitadì de Roma, per öna lègge del Giulio Cesare.
|
Per savenn pussee, varda i articoi Dücàt de Bèrghem e Contéa de Bèrghem. |
In del V sècol i gh'è i invasiù de i barbari. In del VI sècol i longobàrcc i se fèrmacc in de la sità.
In del IX sècol Bèrghem l'è öna part de l'Impero de Carlo e ol vèscov al regnàa sö la sità.
In del XI sècol la se crèa öna asseblea de la sità, che la cumensa a goernà söl cümü. I cumensa i beghe con Brèsa.
In del 1165 Bèrghem èntra in de la Léga Lumbarda, contra Federico I, insèma a 16 sità de la Lombardia col Züramét de Püntida. In del 1184 ol Barbarossa l'èntra in Bèrghem, salüdat de la popolassiù.
A la fì del XII sècol cumensa a furmàs la sità basa e l'è cüstrüit ol palàss de la régiù. Po a Bèrghem gh'è di beghe fra i Guelfi e Ghibellini, i Colleoni in di guelfi e i Suardi in di ghibellini. I guère fra le dò famèe i cumensa co i Suardi chi èns, üdacc di Visconti de Milà, ma in di agn chi vè dopo, la guèra la à innante. In del 1335 i fenés ol castel de san Vile.
|
Per savenn pussee, varda l'articol Asséde de Bèrghem (1437). |
La sità a l'è conqüistada dei Malatesta in del 1407 e dudès agn dopo, Filippo Maria Visconti al güida öna riòlta di ghibellini.
In del 1428 Bèrghem la èntra in de la Repüblica de Venéssia, che la fa cüstrüì i Müraine, e in del 1437 Filippo Maria Visconti conquista Bèrghem ma Bartolomé Coleù la dà amò a la Repüblica.
In del XVI sècol Bèrghem l'è conquistada dò olte di Francés e sèt olte di Spagnöi. La Repüblica la cumensa a fa cüstrüì i mura in del 1561.
In del 1630 la pèst e i carestìe i copa piö de 10000 persune.
A la fì del XVIII sècol a l'è cüstrüit ol Sentierù. In del 1796 i sòldacc revolusiunare francés i èntra in Bèrghem e i crèa la Repüblica Bergamasca che la fénés col trattato di Campoformio del 1797. In del Congresso di Vienna Bèrghem la fenés a l'Austria come töta la Lombardia e la Enéssia.
In del 1837 l'è creada la Pórta Nöa e ol vial Vittorio Emanuele II. In del 1848 Bèrghem la öta Milà in de le Sic giurnade. Ol tréno al ria a Bèrghem in del 1857.
L'8 de zögn del 1859 Giuseppe Garibaldi a ve dét in Bèrghem e de alùra Pórta San Lurèns l'è stacia ciamada ach Pórta Garibaldi. L'an dopo 178 bergamasch a i è partìcc in de la Spedissiù di Méla insèma a Garibaldi.
In del 1872 ol cümü a l'è spostàt in Sità Basa, in del 1887 i cumensa a viagià i fünicolàre. In del 1901 i è demulide i Müraine.
In de la Ségonda guèra mondial Bèrghem a l'è mia stacia bòmbardada.
In del 1958 Angelo Roncalli l'è papa.
In del 1972 al der fò l'aeroport de Öre e in del 1985 in di Ospedali Riuniti a l'è trapiantàt ol prim cör.
Sità Ólta l'è la part médieval de Bèrghem, protegida di müra venessiane del XVII sècol.
La part piö cunusida de Sità Ólta l'è la piassa Ègia col palàss de la Resù, ol Campanù che ai 22 al suna amò 180 ölte la campana, che öna ólta significaa la sérada di pórte de la Sità. In Piassa Ègia gh'è anca la bibliotéca de Bèrghem, ciamada "Angelo Maj".
De l'ótra banda de Piassa Ègia gh'è ol Dòm, La Capela del Coleù pensada de l'architèt Giovanni Antonio Amadeo con dèt la tomba del Bartolomé Coleù, ol batistér e la césa de Santa Maria Magiura. L'öltima césa, che l'è mia de la diocesi, la gh'à di sègn de töcc i pèriodi che l'è stacia cüstrüida.
Via Colleoni, che i Bergamàsch i ciama "Corsaröla", la culega Piassa Ègia a la Piassa de la Sitadèla e la via di négose.
In Piassa de la Sitadèla gh'è ol müsee de scìense natürai "Enrico Caffi" e chèl de archeologìa.
La Sità Basa l'è la part piö granda de Bèrghem. Lè i gh'è ol Cümü, la proìncia e la prèfetüra. La part céntral l'è facia de Pórta Nöa e dal Senterù che öna ólta l'era la stassiù di baghér.
La strada piö imporanta de Bèrghem l'è vial Papa Gioàn XXIII, che 'l va de la stassiù 'n fena a Porta Nöa.
Söl Sentierù gh'è ol Téater, dédicat a Gaetano Donizetti. Ün óter laùr de èt l'è ol monümét ai partigià, de Giacomo Manzù.
In de la part piö a nort gh'è l'Accademia Carrara, fundada de Giacomo Carrara in del 1796.
Bérghem la gh'à 11 quartér: Celadina, Redùna, Sànta Caterina, Lurét, Lönghel, Malpensada, Bócaliù, Colognöla, Campagnöla e Grümelina. Tacc a i éra di frassiù stacade de Bèrghem, ma in di agn 60 e 70 i s'è ünide a la sità.
De la stassiù i part d'i tréni ch'i và a Milà e i pasa per Treì o per Carnàt, a Brèsa, Lèc o Crèmuna. A Bèrghem i gh'è varie società de autobus ch'i colèga töta la proìncia.
Isì a Bèrghem gh'è anca ön aeropòrt, chèl de Öre.
Bèrghem gh'à öna squadrà del balù che la zöga in de la Serie A: l'Atalanta Bergamasca Calcio. A i è famùse po di ótre squadre, chèla de la pallavolo d'i fòmne (Foppapedretti) e chèla de football mericà, i Lions.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
