From Wikipedia, the free encyclopedia
El Triticum, l'è 'n zèner botànich de la famìa de le Poaceae. L'è 'l zèner endèl quàl gh'è dét el formét (dür e tèner) e 'l far.
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa bresàna moderna. |
Triticum | ||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Classifigazion sientífiga | ||||||||||||
| ||||||||||||
La paròla Triticum, la fà riferimènt a l'operasiù che se fà per separà i grà de formét de la pùla e de la pàia. Triticum el völ dì, "(el cereàl) che bizògna tribià (per püdì cönsömàl)"; isé come el mèi el vé del latì milium, che öl dì "masnàt", cioè, "(el cereàl) che bizògna masnà (per püdì cönsömàl)".
La clasificasiù del zèner Triticum l'è cumplicàda e l'è stàda l'ogèt de divèrsi stüde; la clasificasiù de van Slageren l'è chèla piö recente e al dé d'encö l'è acetàda de la piö part dei stüdiùs. En piö, en quach stüdiùs el g'ha sügerìt de ünificà 'l zèner Triticum col zèner Aegilops perchè de spès le spéci de chèsti dù zèner le pöl ibridàs e dà dèle piànte che pöl reprodücìs. Per chèste rizù, se pöl troà dèle citasiù de ótre spéci che aparté al zèner Triticum, che adès i è declasàde al rànch de sotaspéce o asegnàde al zèner Aegilops.
El zèner Triticum el g'ha dét 6 spéci clasificàde en bàze al leèl de ploidìa (cioè al nömer de cromozòmi che gh'è 'ndèl genòma) e a la cumpuzisiù genòmica.
Dò spéci i è diplòidi, có 14 cromozòmi, dò i è tetraploidi có 28 cromozòmi e dò i è ezaplòidi có 42 cromozòmi.
Tasonomìa del zèner Triticum | |||
Nòm popolàr | Genòma | Genética (GRIN ) | Tradisiunàla (Dorofeev et al. 1979 Arqiviad qé: ) |
Diplòidi (2x), salvàdech, granì vistìt | |||
Far pesèn salvàdech | Am | Triticum monococcum L. subsp. aegilopoides (Link) Thell. | Triticum boeoticum Boiss. |
Au | Triticum urartu Tumanian ex Gandilyan | Triticum urartu Tumanian ex Gandilyan | |
Diplòide (2x), demestegàt, granì vistìt | |||
Far pesèn | Am | Triticum monococcum L. subsp. monococcum | Triticum monococcum L. |
Tetraplòide (4x), salvàdech, granì vistìt | |||
Far salvàdech | BAu | Triticum turgidum L. subsp. dicoccoides (Korn. ex Asch. & Graebn.) Thell. | Triticum dicoccoides (Körn. ex Asch. & Graebner) Schweinf. |
Tetraplòide (4x), demestegàt, granì vistìt | |||
Far | BAu | Triticum turgidum L. subsp. dicoccum (Schrank ex Schubl.) Thell. | Triticum dicoccon Schrank ex Schübler |
BAu | Triticum ispahanicum Heslot | Triticum ispahanicum Heslot | |
BAu | Triticum turgidum L. subsp. paleocolchicum A. Love & D. Love | Triticum karamyschevii Nevski | |
Tetraplòide (4x), demestegàt, granì nüt | |||
Formét dür | BAu | Triticum turgidum L. subsp. durum (Desf.) Husn. | Triticum durum Desf. |
BAu | Triticum turgidum L. subsp. turgidum | Triticum turgidum L. | |
Formét de Polònia | BAu | Triticum turgidum L. subsp. polonicum (L.) Thell. | Triticum polonicum L. |
Formét de Khorassan | BAu | Triticum turgidum L. subsp. turanicum (Jakubz.) A. Love & D. Love | Triticum turanicum Jakubz. |
Formét de Pèrsia | BAu | Triticum turgidum L. subsp. carthlicum (Nevski) A. Love & D. Love | Triticum carthlicum Nevski in Kom. |
Tétraplòide (4x) - Grùpo timopheevi | |||
Salvàdech, granì vistìt | |||
GAu | Triticum timopheevii (Zhuk.) Zhuk. subsp. armeniacum (Jakubz.) Slageren | Triticum araraticum Jakubz. | |
Demestegàt, granì vistìt | |||
GAu | Triticum timopheevii (Zhuk.) Zhuk. subsp. timopheevii | Triticum timopheevii (Zhuk.) Zhuk. | |
Ezaplòide (6x), demestegàt, granì vistìt | |||
Spèlta o Far grant ma de spès apò semplicemènte Far | BAuD | Triticum aestivum L. subsp. spelta (L.) Thell. | Triticum spelta L. |
BAuD | Triticum aestivum L. subsp. macha (Dekapr. & A. M. Menabde) Mackey | Triticum macha Dekapr. & Menabde | |
BAuD | Triticum vavilovii Jakubz. | Triticum vavilovii (Tumanian) Jakubz. | |
Ezaplòide (6x), demestegàt, granì nüt | |||
Formét tèner | BAuD | Triticum aestivum L. subsp. aestivum | Triticum aestivum L. |
BAuD | Triticum aestivum L. subsp. compactum (Host) Mackey | Triticum compactum Host | |
Formét de l'India | BAuD | Triticum aestivum L. subsp. sphaerococcum (Percival) Mackey | Triticum sphaerococcum Percival |
Nota : Quan che gh'è mìa 'n nòm endèla colòna «nòm popolàr» völ dì che gh'è nisü nòm popolàr per chèla spéce lé.
El formét dür e 'l formét tèner i è tra i cereài piö dopràcc per l'alimentasiù de l'òm. El formét dür el g'ha piö tàte proteìne de chèl tèner. Col formét dür se fà sö dele sémole e semolàcc de granülàt gròs cói spìgoi nècc, envéce col formét tèner se fà sö dele farìne de granülàt srotondàt. El formét dür l'è dopràt suratöt per fà sö la pàsta (ma apò a sèrte tìpi de pà), chèl tèner l'è dopràt per fà suratöt el pà e la pàsta a l'öf.
Le piànte del zèner Triticum i è stàde 'ntra le prìme a éser cultiàde de l'òm. El cèntro de la demestegasiù l'è stat identificàt, dei archeòlogi, en divèrse località 'ntra i mucc de l'Iran e de l'Anatolia, 'nfìna a rià sö la còsta de la Palestina e 'ndèle ài del Tigri e del Eufrate, che pò l'è la zòna che gh'è stat definìt "Mezalüna fèrtil".
I archeologi e i stòrich i g'ha mitìt en evidènsa l'importànsa del ruòle che i g'ha ìt el formét e 'l far endèla formasiù de organizasiù piö complèse. Se le verdüre le pöl véser cultiàde apò de nùclei nòmadi, el formét, co le cundisiù climàtiche de la àl del Tigri e del Eufrate, le g'ha ubligàt i prim òm che g'ha cultiàt el formét a fa sö 'na rét de canài per fa rènder de piö la cultüra, a fa sö le prìme cità difindìde de mür per difènder el racólt, a organizà dèi ezèrciti per difènder el teretóre irigàt dei nùclei de nòmadi, ecc. La cultiasiù dei formécc la g'ha ubligàt l'òm a organizà i prim ezèmpe de società civìl.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.