Lüna

La Lüna (localmènt ciamàda apò a Löna) l'è l'ünech satèlite natüral de la Tera. La ghe gìra entùren a 'na distànsa de 384.000 km e la g'ha 'n diàmetro de 3.476 km, e l'è praticament sférica.

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Lüna (Tèra I)
La Lüna piéna, se èt bé i sò "mar" (piö scür) e i cratér de impàt
Satellite de	Tèra
Parameter orbital
(a l'epoca J2000)
Semiass maggior	384 400 km[1]
Periaster	363 300 km[1]
Afaster	405 500 km[1]
Circonf. orbitala	2 413 402 km
Period orbital	27,321 661 55 dé (27 d 7 h 43,2 m)
Period sinodegh	29,530 588 dé (29 d 12 h 44 m)
Velocità orbitala	964 m/s[1] (min) 1 022 m/s[1] (media) 1 076 m/s[1] (max)
Inclinazion su l'eclittega	5,145396°
Inclinazion dal equat. de Tèra	da 18,30° a 28,60°
Ecentricità	0,0549[1]
Dati fisegh
Diameter equat.	3 476,2 km[1]
Diameter polar	3 472,0 km[1]
Diameter medi	3 476 km
Schissament	0,0012[1]
Superfiss	37 930 000 km²
Volum	2,1958 × 1019 m³[1]
Massa	7,342 × 1022 kg[1]
Densità media	3,3462 × 103 kg/m³
Acceleraz. de gravità in superfiss	1,622 m/s² (0,1654 g)
Velocità de fuga	2 380 m/s[1]
Period de rotazion	Rotasiù sincrona
Velocità de rotazion (a l'equatùre)	4,627 m/s
Inclinaz. de l'ass de l'eclittega	1,5424°
Temperatura superficiala	40 K (−233 °C) (min) 250 K (−23 °C) (media) 396 K (123 °C) (max)
Pression atm.	3 × 10−10 Pa
Albedo	0,12
Dati d'osservazion
Magnituden app.	-12,74[1] (min)
Magnituden app.	−12,74

	«Àrda che lüna biónda a l'è fiorìda 'n cél: l'è pièna, l'è rotónda, dólsa come la mél. Stanòcc la fa la röda per regalà emosiù: stanòcc la fa la löza, ma i ghe fa mia 'tensiù.»
	(Luciano Ravasio, Lüna.)

El sò nòm specìfech de spès ólte el vé dopràt compagn de 'n sinònim de "satèlite naturàl" pò a per le lüne dei óter pianeti.

Aisebé che la sàpe mìa el satèlite natüràl piö grant del Sistema Solar, l'è però, 'ntra i satèliti dei pianéti piö grancc (a lasà föra i pianeti nani 'nsóma) chèl che en prupursiù l'è piö grant en repórt al pianéta al qual el ghe gìra entùren. L'è apò a 'l segónt satèlite per densità 'ntra chèi che se conós la densità, dòpo del satèlite de Giove Io.

Se pènsa che la Lüna la se sàpe furmàda entùren 4.5 milìardi de agn fà, mia tat tép dòpo de la Tèra. Gh'è stat fat divèrse ipòtezi a mèret de la sò formasiù, chèla piö acetàda al momènt l'è che la se sarès furmàda de la agregasiù de detrìcc proietàcc endel'òrbita de la Tèra dòpo de 'n impàt spaentùs che ghe sarès stàt ai tép de la formasiù del Sistema Solar, 'ntra la Tèra de alùra e 'n còrp celèst de le dimensiù del pianeta Marte.

La Lüna l'è 'n rotasiù sìncrona co la Tèra, la ghe mostra sèmper la stèsa fàcia che l'è segnàda de depresiù piö scüre ciamàde "mar" en mès a altipià de grösta piö antìch e piö ciàr e cratér de impàt bèi gròs.

L'è 'l segónt ogèt piö lüminùs che se pöl véder de la Tèra (dòpo del Sul). De la Tèra la pöl someà de 'n bianch lüminùs ma 'n realtà la sò superfìce l'è piötòst scöra, condena refletànsa apéna apéna piö àlta de chèla che 'l g'ha 'l sfalt quan che l'è ècc.

La sò aparènsa isé speciàl endèl cél de la Tèra, e 'l sò percórs regolàr isé come le sò fàzi sèmper precìze le g'ha, zamò dei tép piö antìch, fàt en maniéra che la Lüna la g'hès 'na 'nflüènsa cültüràla emportànta sö la mizürasiù del tép, sö l'art, sö la mitulugìa e sö divèrsi aspècc apò a pràtich de la vìta de töcc i dé e pò a söi mestér de campàgna. La 'nflüènsa gravitasiunàla de la Lüna l'è a l'urìgin del fenòmeno de le marèe.

La sò distànsa de la Tèra l'è presapóch trènta ólte 'l diàmetro del nòst pianéta, isé che 'ndel cél la par vìga 'na dimensiù mìa tat diferènta de la dimensiù aparènta del Sul e quan che gh'è 'na eclìsi totàl, el disch de la Lüna el par cuincìder (e dóca quarcià zó) en maniéra quàze perfèta el disch del Sul. La distànsa 'ntra la Tèra e la Lüna l'è al momènt dré a crèser a 'n rìtmo de 3.82 ± 0.07 ghèi ogna an, ma l'è 'n rìtmo mìa costànte.

El progràma soviètich Lüna l'è stat el prim a rià a mandà 'na sónda spasiàla sènsa òm sö la Lüna endel 1959. El programa americà Apollo l'è stat el prim e al momènt l'ünech a mandà dei òm sö la Lüna. L'è ambiàt co la prìma misiù ümàna a rià a mitìs en òrbita entùren a la Lüna (Apollo VIII endel 1968), e endei agn dòpo sés misiù ümàne i è ateràde sö la Lüna 'ntra 'l 1969 e 'l 1972. La prìma l'è stàda la misù Apollo XI. Chèste misiù le g'ha portàt endré sö la tèra 380 kg de préde de la Lüna, sö le quàle s'è püdìt stüdià e fà ipòtezi sö l'urìgin geològica del nòst satèlite natüràl, la formasiù de la sò strütüra intèrna e la stória söcesìva. Dòpo de la misiù Apollo XVII del 1972, la Lüna l'è stàda vizitàda apéna de sónde sènsa òm.

Paràmeter orbitài

Schéma orbitàl de la Lüna

Endèl pónt piö arènt a la Tèra, la Lüna la se tróa a 356.410 km (perigeo), envéce quan che l'è endel pónt piö delóns la rìa a 406.740 km (apogeo). Isé che la Lüna la gira sönden òrbita che g'ha 'na circonferènsa de 2.413.402 km condena velocità de 1,027 km/s quan che l'è al perigeo e de 0,96 km/s quan che l'è al apogèo. A fisà 'n pónt sö l'òrbita de la Lüna, el nòst satèlite el ghe mèt 27,32 dé per fà 'n gir entréch e turnà al pónt de partènsa: chèsto el se ciàma Més Sideràl. Al stès tép però la Lüna la gira apò a sö se stèsa, e la ghe mèt pròpe el stès tép percìs spacàt, e per chèsta rizù la lüna la ghe móstra sèmper la stèsa fàcia a la Tèra. Gh'è apò a 'n óter perìot interesànte che l'è el Més Sinòdich che l'è 'l tép che la ghe mèt la Lüna 'ntra dò fàzi Lünàre percìze e giöna dré a l'ótra, per ezèmpe 'ntra dò lüne piéne. El més sinòdich el düra 29 dé, 12 ùre e 44 minücc e 3 segóncc. La düràda diferènta de chèsti du perìocc l'è duzìda a la rotasiù contemporànea de la tèra entùren al Sul. El piàno söl qual la gìra la Lüna entùren a la Tèra l'è 'nclinàt 'ntra 4° 58' e 5° 19' respèt al pià de l'eclìtica, cioè el pià söl quàl la Tèra la ghe gìra entùren al Sul. El cèntro de màsa, entùren al qual el gìra el sistéma Tèra-Lüna el se tróa a 4700 km del cèntro de la Tèra, dóca el rèsta al dedét del còrp de la Tèra (el ràgio de la Tèra l'è de 6371 km).

Riferimèncc

1. Moon Fact Sheet