Lengua greca

El Grech, nom nativ Ελληνικά (Eliniká), l'è una lengua Indo-urupea. L'è la lengua ufiziala de la Grecia e de Cipru. Int la sò furma antiga l'era parlaa anca ins i cost de l'Asia minur, de l'Italia del süd e in Sicilia.

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Grech (Ελληνικά)
Oltre denominazion :
Parlada in :
Rejon :
Parlants :
Ranking :	74
Classifegazion jenetega :	{{{fameia}}}
status ofiçal
Lengua ofiçala de :	{{{nazion}}}
Regolad de :	{{{regolad}}}
codex de la lengua
ISO 639-1	el
ISO 639-2	(B)gre, (T)ell
ISO 639-3	{{{iso3}}}
SIL	ell
varda anca: lengua

Evulüzion de la lengua

Prutugrech

Se pò cumincià a parlà de una lengua greca giamò a partì del II mileni prima del Signur: de fat se pensa che in quel temp chì la ghe füss giamò una quai furma embirunal de grech, che pö l'ha purtaa a la nassida di vari dialet de l'edà storiga. El prutugrech el saria staa parlaa in di Balcan, per pö difundes in Grecia, in di isul del Mar Egee e in di cost de l'Asia minur.

El Micenee

L'è 'l dialet grech püssee antigh cunussüü, grazie a vari iscrizion pruveninent da una quai zona de la Grecia cuntinental e da Creta, scrivüü in Linear B, una scritüra de tipu silabich. El Micenee, per di sò carater particular, el pò minga vess cunsideraa l'antenaa di tücc i alter dialet sücessiv, asca, forsi, el dialet arcadu-cipriota.

Grech arcaich e classich

Per savenn pussee, varda l'articol grech antigh.

Dopu i migrazion di Dor, Ion ed Eul e la fin de l'edà micenea, la gh'è stada un'epuca de division lenguistiga forta. I lenguista de norma dividen i dialet grech del temp in cinch grup: dialet nord-ucidentai, dialet dorich, dialet ionich, dialet eolich e dialet arcadich-cipriota. In 'stu periud el nass l'abecee grech (derivaa da quel feniciu) e la leteradüra in lengua, scrivüda suratüt in d'un dialet leterari ciamaa umerich, cun carateristich ciapaa da l'Eolich e dal Ionich.
A causa de la culunizazion, el grech el se difund in tüt el Mediterani, suratüt in Italia del Süd. Dopu i guer Persian, la nass l'egemunia de Atene, che la diventa el center pulitich e cultüral püssee impurtant de la Grecia. El dialet atich, variant del Ionich, el s'è difundüü dapertüt.

La Koiné

Quand che el Lissander III de Macedonia l'ha cunquistaa una buna part del mund cunussüü, gh'è staa 'l besogn de una lengua cumün a tücc, almanch per la scritüra e per fàss capì tra etnii diferent. L'è nassüda dunca una furma de Grech püssee slegaa dai dialet parlaa in Grecia (ma basaa in sü l'Atich, che lera el dialet püssee "internaziunal"), ciamaa koiné diálektos. La koiné l'è resistida anca sota el dumini ruman, cunt el diventà la lengua franca de tüt el toch uriental de l'Imperi, ultra a vessen l'ünica altra lengua leteraria ultra al latin.

Grech bizantin

El Bizantin l'è l'evulüzion natüral de la koiné düranta el Mediuev. In quel periud chì scumincen a fàss nudà vari müdament funetich, gramaticai e lessicai. In particular, l'aumenta la diferenza tra la lengua parlada e la lengua scrivüda, che l'è restada legada a canun püssee tradiziunai e arcaicizant.

El Grech mudernu

La diferenza tra scrit e parlaa la cress sota la duminazion türca: menter el Patriarcaa Ecümenich de Custantinopul el següta una tradizion leteraria legada a quela antiga, el Grech parlaa el se semplifiga anmò e 'l ciapa vari termin che vegnen de alter lenguv, cumpagn del Türch, el Latin, l'Italian e 'l Venezian.
Cun l'indipendenza de la Grecia, el nass el prublema de la lengua: la ven creada inscì una barera tra la lengua uficiala, la kathareúousa (o katharévusa) e la lengua parlada tücc i dì, la dēmotiké (o dhimotikí), e i sò dialet. La prima l'era una lengua leteraria e artificiala, "pürificada" dai inflüenz esterni al grech, la segunda l'era el früt di vari evulüzion gramaticai, lessicai e sintatich che gh'eren staa lungh el curs di secui. Pratigament eren dò lenguv diferent, tantu che di volt per dì la medema parola gh'eren dò vucabui divers. Dumà in del 1976 una refurma lenguistiga la fà diventà la dhimotikí la lengua uficiala. In del 1982 un'altra refurma lenguistiga l'ha semplificaa anmò püssee el sistema de acentazion, che l'è quel del dì d'incö.

Scritüra e parnunzia

El Grech el dupra l'umonim abecee, che tra l'alter l'è quel che l'ha ispiraa quel latin, che l'è cumpost da 24 leter, set vucai e derset cunsunant.

Α α, Β β, Γ γ, Δ δ, Ε ε, Ζ ζ, Η η, Θ θ, Ι ι, Κ κ, Λ λ, Μ μ, Ν ν, Ξ ξ, Ο ο, Π π, Ρ ρ, Σ σ/ς, Τ τ, Υ υ, Φ φ, Χ χ, Ψ ψ, Ω ω.

Lungh i secui la parnunzia de una quai letera e di ditungh gh'han avüü di müdazion, e se pò dì che el möd antigh de parnunzià i parol l'è multu diferenta de quel mudernu (e giamò in l'antichità gh'era staa tanti müdament, cume la scumparsa de leter cume 'l digama o 'l sampi).

Gramatica

La gramatica de la lengua greca l'è multu semplificada rispet al grech antich. La custrüzion de la fras l'è cumpagna de quela di lenguv neulatinn, vist che la següta el schema suget-verb-cumplement uget. La presenza di declinazion però la cunsent una certa libertà che la ven duprada suratüt per reson stilistigh. In di cas in di quai el cumplement uget el sia un verb sustantivaa, el grech el dupra el cungiuntiv inscambi de l'infinii lumbard.

I sustantiv se dividen in trii gener: mascülin, feminin e neuter; el gener del sustantiv el determina minga semper el sess: per esempi, gh'è di parol neuter che varen cume mascülin o feminin (cume el sücedeva anca in del grech antich).

Ogni sustantiv se declina a segunda del cas e del nümer. Per la nümerusità gh'è di desinenz singular e plüral (altra carateristiga cumün al grech classich, ma anca al Latin, a l'Albanes e ai lenguv slav). Per quel che 'l reguarda i cas, n'esisten dumà cinch, e vün l'è dupraa propi de rar. I cas hinn indicaa da la desinenza del sustantiv.

• Numinativ: l'indica el suget de l'azion.
• Genitiv: el respund a la dumanda de chi?. L'indica el pussess o la partegnenza.
• Dativ: el respund a la dumanda a chi?. L'è dupraa dumà in de la lengua culta e in d'una quai fras fada.
• Acüsativ: l'indica l'uget de l'azion.
• Vucativ: edl vucativ el gh'ha una sua desinenza dumà per i nom mascülin de la segunda declinazion.

I sustantiv che hin prestit da i lenguv furest vegnen minga declinaa, e se capiss qual el sia el sò rol in de la fras a segunda del cuntest in del qual se tröven, o mej, a segunda de l'articul che j'acumpagna.

I articui hin ubligatori. Esisten sia quij determinativ che quij indeterminativ, ma dumà per numinativ, genitiv e acüsativ: el dativ, cume emm giamò dii, in del grech mudernu el cünta poch, menter el vucativ l'è per definizion determinaa semper, e dunca 'l gh'ha minga besogn d'articul. I articui determinativ poden vess integraa da i prepusizion de mot a lögh o lucativa "σε"; inveci i articui indeterminativ se poden minga cuniügà cunt i prepusizion. Per esempi:

• Παμε σε ενα ξενοδοχειο: Andemm a un albergu.
• Παμε στο ξενοδοχειο: Andemm a l'albergu.

In 'stu cas, στο l'è l'ünion tra la prepusizion σε e l'articul neuter το.

In Grech gh'hin dò cuniügazion e dumà un ausiliar, el verb avègh, che 'l furma temp verbai divers.

Distribüzion geugrafica

El Grech el gh'ha avüü cume prim sit de difüsion la Grecia e i sò isul, per pö rivà in Asia Minur e Cipru (prima culunizazion) e anca in Italia, Libia, Egit e Pruvenza (segunda culunizazion). El mument de magiur difüsion del Grech però el gh'ha de vess cercaa in seguitt ai cunquist del Lissander Magn, grazie al qual l'è rivaa fina in India, ultra a vess, cume emm giamò dii, lengua cumün in bona part del Visin Urient, sia cume lengua parlada (Lissandria d'Egit e Antiochia eren cità a magiuranza greca) che cume lengua franca. Se cun la nassida de l'Imperi Partich in Asia l'üs del Grech l'è scumparii in manera velus, in del basin del Mediterani uriental la sua impurtanza l'è dürada fina al VIII secul dopu Crist. Cunt el rivà di pupulazion müsülmann (arab e türch) la zona grecofuna la s'è redota gradüalment. Fina a medà del secul passaa el Grech, ultra che in di arei tradiziunalment grecofunn, l'era parlaa in tüt quij cità utumann induve gh'eren di fort cumünità grech, cume Lissandria d'Egit, Antiochia, in Liban, in Palestina.

Dopu la Prima Guera Mundial e 'l faliment de la pulitiga de la Mégalē Idéa (el sugn naziunalistigh de reunì sota un Stat unigh tücc i teritori abitaa da Grech) el s'è rivaa a la distribüzion geugrafica atüala. Al dì d'incö, el Grech l'è parlaa in Grecia e in d'una quai zona de cunfin di paes arent (Albania, Macedonia e Bülgaria), in d'una quai lucalità del Mar Negher in Rumania, Ücraina, Rüssia e Georgia, a Cipru, a Custantinopul e in certi zon de la Türchia (cume a Trebisunda). In Italia, in Calabria e Salent, hin present di cumünità che parlen di dialet grech.

Inultra, el Grech l'è parlaa in tücc quij paes ucidentai tucaa de l'imigrazion elenica, cume i Stat Ünii, el Canada e l'Australia. L'ültim censiment australian (2006) l'ha segnalaa che 'l Grech l'è la terza lengua püssee parlada a cà dopu l'Ingles e l'Italian (252.200 personn).

In del cumpless, i personn che al dì d'incö parlen el Grech cume lengua mader hin circa 15 milion.

Dialet

Per savenn pussee, varda l'articol Griko.

El grech, sia quel antich che quel mudernu, hann avüü una lunga serie de dialet. I dialet de l'antichità (eolich, dorich e ionich) hin scumparii gradüalment cunt el rivà de la koiné senza lassà di eredi muderni (se cüntum minga el tsacònich, de ciara derivazion dorica). De la koiné hin derivaa quij dialet chì:

• La Dēmotiké: la lengua uficiala de tücc i paes grecofun. L'è la lengua cumünement definida grech.
• El Cipriota, simel ai variant meridiunal de la dēmotiké.
• El Tsaconich, parlaa in d'un tuchelin de la Laconia, in del Pelupunes, l'è l'ünich dialet mudernu che 'l ven föra da vün antigh, el Dorich.
• El Puntich e 'l Capadoci, cun carateristich de urigin ionica, eren parlaa lungh i cost türch del Mar Negher (cume in de la cità de Trebisunda). La magiur part di sò parlant hin scapaa in Grecia dopu i guer tra 'l Stat elenich e la Repüblica Türca.
• El Griko, parlaa in del Salent, in de la Püja meridiunal.
• El Grecanich, parlaa in de la zona de Rez de Calabria, in d'un teritori ciamaa Buvesia.

I dialet grecu-talian hin scrivüü cun l'abecee latin.

Tavula de cumparaziun: el Pader Noster in Grech

Grech antich	Kathareúousa	Dēmotiké	Lumbard
Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς,	Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς	Πάτερα μας, ποὺ εἶσαι στοὺς οὐρανούς·	Pader noster, che te seet in ciel
ἁγιασθήτω τὸ ὄνομά Σου·	ἀς ἁγιασθᾐ τὸ ὄνομά σου·	ἂς ἁγιαστῆ τ' ὄνομά σου.	Che 'l sia santificaa el tò nom
ἐλθέτω ἡ Βασιλεία Σου·	ἀς ἔλθῃ ἡ βασιλεία σου·	Ἂς ἔρθη ἡ βασιλεία σου.	vegna el tò regn
γενηθήτω τὸ θέλημά Σου,	ἀς γείνῃ τὸ θέλημά σου,	Ἂς γίνη τὸ θέλημά σου,	sia fada la tua vuluntà
ὡς ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ τῆς γῆς·	ὡς ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ τῆς γῆς·	ὅπως στὸν οὐρανὸ ἔτσι καὶ στὴ γῆ.	cume in ciel, inscì anca in tera
τὸν ἄρτον ἡμῶν τὸν ἐπιούσιον δὸς ἡμῖν σήμερον.	τὸν ἄρτον ἡμῶν τὸν ἐπιούσιον δὸς εἰς ἡμᾶς σήμερον.	Τὸ ψωμί μας τὸ καθημερινὸ δῶσε μας σήμερα.	Dan incö el noster pan de tücc i dì
καὶ ἄφες ἡμῖν τὰ ὀφειλήματα ἡμῶν,	Καὶ συγχώρησον εἰς ἡμᾶς τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν,	Καὶ συχώρεσέ μας τὰ χρέη μας,	E perdunen i noster debit
ὡς καὶ ἡμεῖς ἀφίεμεν τοῖς ὀφειλέταις ἡμῶν·	καθὼς καὶ ἡμεῖς συγχωροῦμεν εἰς τοὺς ἁμαρτάνοντας εἰς ἡμᾶς·	Καὶ συχώρεσέ μας τὰ χρέη μας,	inscì cume nüm ja perdunum ai noster debitur
καὶ μὴ εἰσενέγκῃς ἡμᾶς εἰς πειρασμόν,	Καὶ μὴ φέρῃς ἡμᾶς εἰς πειρασμόν,	Καὶ μὴ μᾶς φέρης σὲ πειρασμό	E menen minga in tentaziun
ἀλλὰ ῥῦσαι ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ πονηροῦ.	ἀλλὰ ἐλευθέρωσον ἀπὸ τοῦ πονηροῦ ἡμᾶς.	ἀλλὰ λευτέρωσέ μας ἀπὸ τὸν πονηρό.	Ma liberen dal mal.