Westerwald
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Westerwald is 'n regio en e middelgebirgde i de Duutsje bondssjtate Noardrien-Wesfale, Rienland-Palts en Hesse. 't Is Óngerdeel van 't Rienlands Leisjteegebirgde. 't Lanksjap weëd gedomineerd durch huuevels, lieëg berg, busj, greun weie en versjpreide beboewing, mieëtstes kling sjtedjes en dörper. D'r hoeëgste berg is de Fuchskaute mit 'n huuegde va 657 meter boave NN.
Remove ads
Geografie
Ligking
't Westerwald ligk ten zuudweste van 't dreilandepunt tusje Hesse, Noardrien-Wesfale en Rienland-Palts. 't Weëd begrens durch de reviere d'r Rien in 't weste, de Sieg in 't noarde, de Heller in 't noardoeëste, de Dill in 't oeëste en de Lahn in 't zude. Respectievelik ligke hei de Eifel (ten weste va g'ne Rien), 't Ebbegebirgde, 't Rothaargebirgde, 't Gladenbacher Bergland en d'r Taunus. 't Oeëstelikste punt ligk i g'ne Lahn-Dill-Kreis, mit d'r Landkreis Limburg-Weilburg in 't zuudoeëste. Bei kreise ligke i deelsjtaat Hesse. Centraal ligk d'r Westerwaldkreis (RPF), mit ten weste, noardweste en noarde respectievelik Landkreis Neuwied (RPF), Rhein-Sieg-Kreis (NRW) en Landkreis Altenkirchen (RPF).
Wichtige plaatsje
't Westerwald is semlig dunbevolk. Wiedoet de groeëtste sjtad i g'n wie umgeëving is Koblenz mit 113.000 lüj; qua gruuetde is dit vergeliekbaar mit Mesjtreech. 't Ligk evvel aa bei oevers va g'ne Rien, woemit 't sjtrik genoame vuur e deel neet i ge Westerwald ligk. 't Zelfde geld vuur de sjtad Limburg an der Lahn (34.000 iwuuenesj) i Hesse. Anger wichtige plaatsje die i ge Westerwald ligke zint Montabaur (15.000 iwuuenesj), Hadamar (13.000 iwuuenesj), Höhr-Grenzhausen (9.400 iwuuenesj), Dornburg (8.500 iwuuenesj), Ransbach-Baumbach (8.200 iwuuenesj), Asbach (7.800 iwuuenesj) en Altenkirchen (6.700 iwuuenesj).
Óngerverdeling
't Westerwald kent me óngerverdele i drei geografische regio's. 't Hohe Westerwald is 'n sjterk bebusjde hoeëgvlakde (hoeëger es 450 m). Hei ligk de Fuchskaute, mit 657 meter boave zieëniveau d'r hoeëgste berg i g'n regio. Anger berg va betekenis zint d'r Stegskopf (654,4 m), d'r Salzburger Kopf (654,2 m) en d'r Höllberg (642,8 m). D'r óngergrónk besjteet ónger mieë oet vulkanisch basalt. I teëgesjtelling tot noe woar 't plateau vreuger 'n oape lanksjap mit hei. 't Ligk kótbei 't dreilandepunt mit Noardrien-Wesfale en Hesse. Ten zuudweste doava, mieë richting Limburg an der Lahn, ligk 't Oberwesterwald (350-500 m) mit de Westerwälder Seenplatte, e gebeed wat oet kling mere besjteet. 't Niederwesterwald ligk weer ten weste heiva, aa g'ne Rien en aa g'n Lahn. De berg zint hei lieëger es in de res va g'n regio (200-400 m), mit oetzóndering va 't gebeed kótbei Montabaur (mit de 545 m hoeëge Alarmstange es hoeëgste punt). Hei kunt vöäl klei vuur, wat van aodsher gebroek woeëd vuur de produksie va Kölsje pöt.
De Fuchskaute, mit wiejer e tupisj landsjap wat besjteet oet busj, kling dörper en greun weie
Postweiher, vuurbeeld van 'ne tupisje wiejer óp g'n Westerwälder Seenplatte
't Huuevelechtige landsjap i ge Niederwesterwald, hei i g'n buuet va Bad Honnef
.jpg){kind=small}
Remove ads
Geologie
't Westerwald behoeëd tot 't Rienlands Leisjteegebirgde, e uueverbliefsel va e gebirgde oet 't Paleozoïcum wat groeëte dele van Centraal-, Wes- en Zuud-Europa besjleet. Dees fase numt me hercynische orogenese. D'r kern van 't gebirgde, deë in 't devoon (419,2-358,9 MA) oet 'n subtropische zieë óntsjtange is, is bedek mit nuier vulkanische aafzettinge oet 't tertiair (66-2,58 MA), mit name basalt en tufsjtee. Hei en doa w(o)eëd ooch leisjtee, klei, kwartsiet, puimsjtee en iezer gewonne. Kótbei Breitscheid i ge Oberwesterwald gieëf 't reste van e atol. Doa kunt kalksjtee aa g'n oppervlakde.
Remove ads
Gesjichde
De ieësjte bewuuenesj i ge Westerwald va wem 't besjtoa kós weëde gedocumenteerd woare de Kelte. Ze maakde deel oet van de Hallstatt-cultuur en dege iezererts winne. Waarsjienlich koame ze vanoet 't zuudweste, dus vanoet d'r Hunsrück. Oet de sjpieëder La Tène-cultuur sjtamme diverse ringwalburchte. Tiedes de La-Tène-periode umsjtrieëks 380 v. Chr. trokke Germaanse sjtamme vanoet 't noardoeëste in 't zuudwestliche richting richting d'r Rien. Aa g'ne linkerkank va g'ne Rien zote de Romeine. Aafgezieë va 'n sjmaal sjtrook langs de revier hant ze noeëts interesse gehad in 't bergechtige gebeed van 't Westerwald. Lever gebroekde ze dees dunbevolkde wildernis es natuurliche grens mit de Keltische en Germaanse sjtamme ten oeëste va g'ne Rien.
't Hudige patroeën van de nederzettinge, wat besjteet oet e groeët aatal kling sjtedjes en talrieke dörper die kót bei-ee ligke, is óntsjtange in d'r tied wie de Chatte (oet Hesse) vanaaf d'r 4e ieëw n. Chr. 't gebeed binnedronge noa 't verdwiene va de Romeine. Oet dizze tied sjtamme plaatsjname die eindige óp -(m)ar en -aha en die ligke mieëtstes aan de rande van 't Westerwald, i vruchbaar dale die gesjikder woare vuur te bewoeëne. Van d'r 4e bis d'r 6e ieëw ginge de Chatte zich evvel ooch en in 't ónherbergzaam midde (Oberwesterwald) vestige. Plaatsjname krege de achterveugsels -ingen en -heim. De Franke vestigde zich aanvankelich ooch aan de rande, woenoa ze lankzaam nederzettinge begóste te boewe in 't midde, woebei 't lank structureel óntgonne woeëd. Vöäl plaatsjname oet deë tied eindige dan ooch óp -rode (vergeliek ooch diverse plaatsjname i Limburg, woe-ónger Kirkroa).
Tusje d'r 6e en 9e ieëw noom de bevolking touw en woeëde ouw plaatsje oetgebreid. 't Christendom deeg zie intreie es gevolg van de karolingische heersjappij. 't Westerwald loog kirklich gezieë zoeëwaal i g'ne Trierer es ooch d'r Kölsje ivloodssfeer. Politiek-besjtuurlich woar 't ganse gebeed sjterk versjplinterd, wat uueveriges neet uniek is in 't vuurmalig Hillig Roeëms Riek. Vöäl kesjtieële zint i dizze tied geboewd gewoeëde.
Politiek gezieë woeëd de situatie in d'r vreugmoderne tied minder complex. In e gebeed rónkum 't revierke de Dill kós 't Hoes Nassau sjtand houte tusje de ivloodssfere va Mainz, Kölle, Trier en Hesse. 't Westerwald woar doe óngerdeel van e groeëter gebeed wat döks Kannenbäckerland geneumd woeëd. Economisch wichtig woar de produktie va pöt, die in d'r loop van de ieëwe vöäl verkoch woeëde i groeëte dele van Europa, woe-ónger ooch Nederland, mieëtstes es praktische, meh dök ooch es gewilde sierobjekte. Noa d'r val va Napoleon in 1815 goof 't nog e souverein hertogdom Nassau en houw 't same mit groeëter Pruse dele van 't Westerwald i bezit. In 1866 woeëd 't ganse gebeed Prusisj. De hudige deelsjtate Noardrien-Wesfale, Rienland-Palts en Hesse zint kót noa d'r Twieëde Weltkreeg in 1946 óntsjtange.
Naamgeëving
D'r naam Westerwald woeëd vuur 't ieësj in 1048 vermeld in 'n oerkónde van 't keuniglich hof va Herborn, 'n sjtad i Hesse. In dit document woeëd melding gemak van e busjriek gebeed wat westlich van dees sjtad loog. 't Hohe Westerwald woar kerngebeed van 'n aparte rechshierlichheed.
Groeëte wievöälhede sjteng óp g'n locatie van oppidum Dornburg
Gereconstrueerde Romeinse wachtoere óp g'n plaatsj woe de Limes loge
Burg Greifenstein i Hesse
De ruïnes va Burg Hartenfels in RPF
Pöt oet 't Westerwald/Kannenbäckerland
Remove ads
Economie
Lang loog 't Westerwald ónger mieë durch de sjlechte infrastructuur relatief geïsoleerd van anger sjtrieëke i g'n wie umgeëving. Mit d'r aalek va sjpoorliene en autobane (mit name de A3 die va Kölle noa Frankfurt am Main löp) is de mobiliteet van luuj in d'r 19e en 20e ieëw touwgenoame en is de regio aantrekkeliker gewoeëde vuur groeëte bedrieve. Me zuut dan ooch 'n vuur Wes-Europa tupisje versjuving tusje sectore: woe oeëts d'r primaire sector de wichtigste brón va besjtoa vormde, wie bevuurbeeld d'r mienboew en d'r lankboew, dominere huuj d'r daag anger bedriefstek. Huuj is dat bevuurbeeld de gespecialiseerde maakindustrie en dan mit name d'r machineboew. Greun energie weëd ópgewek in de dunbevolkde huuevels durch middel va winkturbines, plaatsje woe 't helle wink gieëf.
Doa kunt bei dat me zich de letste decennia ooch sjtieëds mieë rich óp toerisme, mit 'ne sjterke focus óp wandelsjport, wellness en deels ooch 't mienboewverleie.
Remove ads
Sjproak
De lüj oet 't Westerwald sjpreëke 't Wäller Platt. Dees variant van 't Moezelfrankisch hat verwantsjap mit anger dialekte die gesjproake weëde i g'n umgeëving, mit name 't Siegerländisch en wiejer ooch mit versjillende Rienfrankische (Hessische) dialekte. 't Dialek versjilt lich va dörp tot dörp. 't Aantal dialeksjpreëkesj numt aaf, get wat dökker vuurkunt i Duutsjland.
Kinmerke
In 't Wäller Platt is de Hoeëgduutsje klankversjuving gedeeltelich durchgeveurd. Me zeët hei dat/det en mieëtstes ooch Dorf, mit oetzóndering van inkel plaatsje i NRW. Doa ligk de Bad Honnefer Linie. Dweësj durch ge Westerwald löp de Bad Hönninger Linie, dat wilt zage de grens tusje op en of/auf en doamit tusje 't noardelich en zudelich Moezelfrankisch. Feitelik gieëf 't dus neet et Wäller Platt en kent me óngersjeed make tusje tenminste twieë - en aafhankelik van de definitie - nog mieë variante.
I ge Westerwald weëde de hel sjtumloze consonante [p], [t], [k] en [s] sjtumhöbbend oetgesjproake. 't Woad ieësjte weëd beivuurbeeld oetgesjproake es ihrschde en akker es Agger. Dit is uueveriges gee uniek versjiensel i groeëte dele va Centraal- en Wes-Duutsjland. Tupisj is evvel waal de oetsjproak van de r, die deep in de keël zit en e bietsjke liek óp de Hollendsje of Amerikaanse [ɹ̈]. Net es 't Paltsisch dialek kent me in 't Wäller Platt ooch d'r vocaal oa hure, wat qua oetsjproak tusje de Hoeëgduutsje [oː] in rot (roeëd) en de [ɔ] in Rott ligk. Ze weëd genasaliseerd enoetgesjproake es lange klinker (es roant: 't reënt).
Remove ads
Trivia
De luuj oet 't Westerwald weëde ooch waal Basaltköpp geneumd, umdat ze weëde besjouwd es köppig wie basaltsjtee. Dök numt me ze ooch Wäller. In 't Westerwaldleed, gecomponeerd in 1932, weëd 't Westerwald bezónge. 't Hat evvel 'n controversieel gesjichde, umdat 't tiedes d'r Twieëde Weltkreeg de bekindste Duutsje marsjmoeziek van de Wehrmacht woar.
Brónne
Dit artikel is gebaseerd óp, meh neet vertaald oet, 't corresponderend Duutsjtalig artikel. 't Bevat wiejer inhoud oet de nieëkste artikele óp de Duutsje Wikipedia uuever 't Westerwaldlied, 't Wäller Platt en tot sjlot 't Niederwesterwald.
Anger brónne die gebroek woeëde:
Remove ads
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads