ЧӀулав тӀеквен
From Wikipedia, the free encyclopedia
ЧӀулав тӀеквен (хъалхъам) — генгвал-заманда авай област я, ва и чкадин гравитациядин ялун (вичелди чӀугун) акьван чӀехиди я хьи, экуьнин тадивилихъ юзузвай объектар анлай экъечӀиз жезвач (гьакӀни гьа экуьнин квантарни).
И областдин сергьятдиз вакъиайрин горизонт лугьуда, адаз хас тир кьадардиз — гравитациядин радиус лугьуда. Сферадин симметрия авай чӀулав хъалхъамдин лап гьакӀан дуьшуьшда а радиус Шварцшильдан радиусдав барабар я.
Генгвал (пространство)-заманда авай ихьтин областрин авайвилин теориядин мумкинвал Эйнштейндин барабарвилерин са бязи дуьз гьялунрикай хкатзава. И гьялунрикай сад Шварцшильда 1915-й ийса жагъанва[1]. И термин ни арадал гъанватӀа малум ттуш, амма ама Джон Арчибальд Уилер патай гегьенш массайриз чирнава[2]. Виликди ихьтин астрономиядин объектриз «коллапс хьанвай гъетер», ва я «коллапсарар» (ингл. collapsed stars), ва гьакӀни «чӀаганвай гъетер» лугьудай (ингл. frozen stars).
ЧӀулав хъалхъамрин гьакъикъи авайвал гравитациядин теория гьи дережада дуьз тирвилихъай галаз алакъалу я, вучиз лагьайтӀа абурун авайвал гравитациядин теориядикай хкатзава.
Виридалайни хъсан экспериментрин рекьелди субутнавай алай чӀаван физикада гравитациядин стандарт тир теория умуми нисбивилин теория я. И теорияди вич-вичихъ агъунваз чӀулав хъалхъамрин арадиз атун мумкинвилерикай виликамаз лугьузва.
Амма чӀулав хъалхъамрин авайвал маса моделрин сергьятра мумкин я. Гьавиляй, гуьзетдай ганайбур кӀвенкӀвени-кӀвенкӀве умуми нисбивилин теориядин контекста анализни интерпретация ийизва. Амма кӀевидаказ лугьудатӀа, гъетерин массайрин чӀулав хъалхъамриз мукьва тир генгвал-замандин областриз талукь тир шартӀариз килигдатӀа, умуми нисбивилин теория экспериментрин рекьелди субутнавач (лагьана кӀанзава хьи, акьалтӀай массив чӀулав хъалхъамриз талукь тир шартӀара а теория хъсандаказ субутнава)[3].
Гьавиляй, чӀулав хъалхъамрин авайвилин субутрикай фикирар къалин ва массив (ва са шумуд маса гуьзетиз жедай хасиятар авай) астрономиядин объектрин авайвилин субутар хьиз кьабул авуна кӀанзава, ва и объектар умуми нисбивилин теориядин чӀулав хъалхъамар хьиз интерпретация ийиз жеда. Адалай гъейри, фад-фад вине къалурнавай тарифдик кӀевидаказ кьун тийизвай, амма чӀулав хъалхъамриз вичин хасиятралди мукьва тир объектар чӀулав хъалхъамар яз гьисабзава — мисал яз, ахьтин объектар коллапсдин геж девирда коллапсазавай гъетер хьун мумкин я. Алай чӀаван астрофизикада и тафаватдиз чӀехи фикир гузвач, вучиз лагьайтӀа, «саки коллапс хьанвай» («чӀаганвай») гъетрен ва «гьакъикъи» («лап цӀуру чӀаварлай авай») чӀулав хъалхъамдин гьузетдай аквадайвилер практикадин жигьетдай сад я. Адан себеб ам я хьи, коллапсардин ва «гьакъикъи» чӀулав хъалхъамдин элкъвена вири патарихъ авай физикадин чуьллерин тафаватар экьунин тядивилиз пайнавай гравитациядин радиусдиз хас тир къайдадин вахт галаз дережадин къанунрив кьадайвилив тӀимил жезва[4].
Космосдин мад са сир винел акъатнава. Алимри лугьузвайвал, цава авай чӀулав тӀеквенар маса галактикайриз физвай рекьер я кьван. Анра генани виликди фенвай цивилизацияр ава. Алимрин фикирдалди, а галактикайрай чи планетадиз атун патал миллион йис герекзава. Чилинвийриз лагьайтӀа, гилан техникадин куьмекдалди анриз фин патал 10 миллион йис вахт лазим я. Гележегда илим ва техника виликди фейила инсанар а галактикайризни акъатун мумкин я.[5]