From Wikipedia, the free encyclopedia
Хин (урус. Хнов) — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай хуьр. «Хинерин» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я.
 Хуьр
|
Хуьр Ахцегь райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Ахцегь хуьрелай 29 км яргъал, Къавкъадин Кьилин цӀиргъинин суван хилеринни Гельмец - Ахцегь цӀиргъинин арада чка кьунва. Ахцегь вацӀуз Къизилдере вацӀ ва Дали вацӀ акахьзавай чкада алайди я. Райондин юкь тир Ахцегь хуьрелай 29 км аргъал алайди я.
Тарихдал гьалтайла хуьр гуьгъуьнин мягьлейриз чара жезва: Гьажибала, Мыданар, Ужагълар, Ибайшты, Човгънайшты.
Хуьруьн мукьвал алай тӀебиатдин сергьятар: Урумуда, Говундады, Тарадады, Духуду, Гукьейшид хал, Донгъуз там, Бухай, Пахурчи, Катаван, Вурады Катаван, ЙикӀигды, Хыдсайича, Махраб, Вусун, Вузаяр, Шурдых дад, Югъалмад, Архаб, Кырыдад, Калдывус, Анады.
Хуьре ва адан къваларив гвай булахар: Азамудады булах, Хдымад булах, Махраб, Кимурдад, Мугьумуй, Адысид, Амедеид, Катаван булах, Велес булах, ЧӀылыхун булах, КӀачекди булах, Пахурчи булах, Ймкьади усуду булах, Кулейши булах, Анади булах [1].
Хуьруьн бине кутур дуьз тарих малум туш, амма Ахцегь-наме хроникадай чир жезва хьи, Хин хуьруьн бине арабар Къавкъаздиз къведалди, Хин, Донгуз-Тала, Нухух, Жилих, Курдул хуьрерин сад хьунин рекьелди кутунай. Хуьре, 650 йисан тарихдиз талукь тир Мегьаммад ибн - Аббас лугьудай са касдин дегь чӀаван сур амукьнава [1]. XI виш йисуз Фарибурз І ширваншагьди Хинерин аксина вигьин кьиле тухванай, адаз себеб Хиневийри мус ятӀа Кьвепеледин мукьув адан Лашкаристан тӀвар алай амледин хва яна кьинай. Пара кьван инсанар телеф хьанай, малар чуьнуьхна тухванвай, суван хуьрериз цӀай яна курнай [2]. 1555 йисуз хиневияр рутулрихъни цӀахуррихъ галаз санал Кахетиядиз дяведиз рекье гьатна, абуру гуржияр Алазан вацӀалай анихъ куьч жез мажбур авунай. 1597 йисуз хинерин къушунри урусрин аксиниз дяведа Таркийрин шамхалдин пад кьуна иштиракнай. XVII виш йисалай 1839 йисал кьван Хин хуьр Гутум, Фий, Мацар ва рутулрин Борч хуьрерихъ галаз Ахцегьпарадин азад жемиятдик акатзавай Ахцегьпара - 2 хуьруьн жемиятдик квай. Ахцегьпарадик квай чӀавуз Хинера вичин кавхаяр авай, абурун кьадар сихилрин кьадардикай аслу тир, вучиз лагьайтӀа гьар сихилди, хуьре регьбервал кьиле тухун патал, чпин арадай са кавха хкязавай. ГьакӀни, хуьре са чавуш авай [3]. 1838 йисуз хиневийри рутулдин бег тир Агъа - Бегахъ галаз Шеки шегьер къачунин карда иштирак авунай. 1846 йисуз Хин хуьруьн мукьвал алай Ахцегьрин женгинин рехъ туькӀуьрун патал, урусрин аскерри суван жинсина туннель акъуднай [1].
1839 йисуз вири Самур округдихъ галаз Хинерни Урусат импердиядин гьукумдик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Ахцегьпара наибвалдиз талукь тир.
1929 йисуз хуьр цӀийиз арадал гъанвай Рутул райондик акатнай. 1930 йисан 15 июньдиз Хинерин къарагъун хьанай, иштирак ийизвайбуру хуьруьн майишатар умуми колхозриз элкъуьрунин, кулаквал терг авунин аксиниз ва шариатдин дуванар гуьнгуьна кухутун тӀалабзавай. Къарагъун, Ахцегьрай ва Шиназдай атай НКВД-дин частрин къуватралди акъвазарнай. 1934 йисуз Хин хуьр Ахцегь райондик кутунай [4]. 1939 йисуз райондин юкь тир Ахцегь хуьруьхъ галаз телефондин алакъа туькӀуьрнай. 1956 йисуз хуьре, районда эцигнавай радиодин алакъа кьиле тухузвай идара эцигнай [1].
Ватандин ЧӀехи дяведин ягъунра 130-лай пара хиневияр кьенай [5].
Йисариз килигна Хинерин агьалийрин дегиш хьунин динамика:
| Йис | 1886 | 2002 | 2010 | 2014 | 2015 |
| Агьалияр | 1 887 [7] | ↘ 1 636 [8] | ↗ 2 059 [9] | ↗ 2 098 [10] | ↘ 2 085 [11] |
2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 2 085 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин вири рутулар, суни-мусурманар я.
Тарихдал гьалтайла Хиневияр агъадихъ галай сихилриз пай жезва: Гьажибалаяр, Мызанадбар, Агъаяр, Умаханар, Къуркъушинар, ХинкӀалар.
ЧӀал
Хинерин агьалияр рутул чӀалан, хинеринни-борчи нугъатдиз талукь тир хинерин нугъатдал рахазва.
ТӀебиатдин сергьят тир Урумудда, 3100 м кьакьанвиле, 300 метр яргъивал ва 250 метр гьяркьуьвал алай пуд кьакьан суван «Ноур» вирер ава. Хуьре углекислотадинни - щёлочдин ифей цин чешмеяр ава. Хинерилай 2-3 км кьибледа Къизилдере кӀама, «Къизилдере» тӀвар алай цурцинни - колчедандин чӀехи мяденар ава. Ахцегь вацӀун яд алахьдай векьин чкадал къариб тарих авай муьгъ ава: муьгъ эцигна куьтягьайдалай гуьгъуьнин юкъуз вацӀу вичин къен дегишарнай. ГьакӀни хуьре XVIII виш йисан мискӀин, Советрин Союздин кьегьал тир Алиев Гьасретан ва Ватандин ЧӀехи дяведа кьенвай хиневияр рикӀел хуьн патал эцигнавай гуьмбетар ава [1].
Хуьре почтадин идара, умуми чирвилер гузвай мектеб, культурадин КӀвал, 15 тахт гьакьдай участокдин начагьхана, ветеринариядин идара ава. ЦӀийи начагьханадин эцигунар кьиле физва [12].
Хинерилай кьве километр кьибле пата, Къизилдере кӀама цурцинни - колчедандин чӀехи мяденар ава. Чиликай мядендин менфят авай затӀар хкудунин кар региондин экологиядиз зурба зарар галукьунихъ галаз алакъалу я. Цурцин оксидар, Самур вацӀун гьавиздик квай Къизилдере вацӀуз авахьзава. Идалди вацӀарин ятар кьацӀурзава. Къвезмай вахтара и экологиядин проблемадин катастрофадиз элкъуьнин мумкинвал гзаф жезва [13].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg)
