Буркина-Фасо

Буркина-Фасо, Буркина Фасо Республикасы (кээде ортосундагы сызыгы жок Буркина Фасо деп да жазылат; 1984-ж. чейин Жогорку Вольта Республикасы) Батыш Африкадагы мамлекет. Түндүк-батышынан жана түндүгүнөн Мали, Түндүк-чыгышынан Нигер, түштүк-чыгышынан Бенин, түштүгүнөн Того, Гана, түштүк-батышынан Кот-д^, Ивуар мамлекеттери менен чектешет. Аянты 274,1 миң км². Калкы 18,9 млн (2015). Борбору Уагадугу шаары. Расмий тили француз тили. Администрациялык-аймактык жактан 45 провинцияга бөлүнөт. Акча бирдиги Батыш Африка валюта союзунун франкы.

Буркина-Фасо.

Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2005):

Провинция	Аянты, км2	Калкы, миң	Администрациялык борбору
Базега	3963	242,054	Комбисири
Бале	4595	196,991	Боромо
Бам	4084	239,060	Конгуси
Банва	5882	227,843	Солензо
Бугуриба	2812	83,697	Диебугу
Бульгу	6692	455,306	Тенкодого
Булькиемде	4269	461,158	Кудугу
Ганзургу	4178	289,270	Зорго
Гурма	11117	258,192	Фадан-Гурма
Зиро	5139	119,318	Сапуи
Зондома	1758	139,784	Гурси
Зундвеого	3604	213,112	Манга
Иоба	3289	160,773	Дано
Йага	6468	132,964	Себба
Йатенга	6990	483,491	Вахигуя
Кадиого	2805	1365,958	Уагадугу
Кенедугу	8137	221,733	Ородара
Комонжари	5048	54,885	Гаери
Комоэ	15277	261,738	Банфора
Комииенга	7029	122,781	Пама
Коси	7324	249,923	Нуна
Кульпелого	2497	319,606	Варгае
Курвеого	1588	124,554	Бусе
Куритенга	2622	280,024	Купела
Лебара	3129	105,895	Синду
Лорум	3592	125,645	Титао
Мухун	6668	273,309	Дедугу
Найала	3919	149,002	Тома
Наментенга	6464	270,909	Бульса
Наури	3754	145,749	По
Нумбиель	2739	56,738	Батие
Ньянья	8468	338,041	Боганде
Пасоре	3867	293,432	Яко
Пони	7365	221,200	Гава
Сангие	5178	270,924	Рео
Санматенга	9281	482,013	Кая
Сено	6863	232,425	Дори
Сисили	7136	169,834	Лео
Сум	12222	285,722	Жибо
Суру	5765	217,896	Туган
Тапоа	14594	261,117	Диапага
Тюи	5639	172,778	Хунде
Убритенга	2778	224,640	Зиниаре
Удалан	9797	146,017	Гором-Гором
Уэ	11568	762,415	Бобо-Диуласо

Мамлекеттик түзүлүшү

Буркина-Фасо унитардык мамлекет. Азыркы Конституциясы 2-июнда 1991-ж. кабыл алынган. Башкаруу формасы президенттик республика. Мамлекет жана аткаруу бийлигинин башчысы президент. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы эки палаталуу парламент (Улуттук жыйналыш жана Өкүлдөр палатасы). Саясий партиялары: Демократия жана прогресс Конгресси, Африкалык демократиялык биримдик, Социалисттик партия жана башка.

Табияты

Аймагынын басымдуу бөлүгүн плато ээлейт. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги. 200–500 м, эң бийик жери Тена-Куру (749 м) тоосу. Климаты субэкватордук; үч мезгилге бөлүнөт: суук, кургак мезгил ноябрдан майга чейин; ысык, кургак марттан майга чейин; ысык, нымдуу мезгил жылдын калган бөлүгү. Жылдык жаан-чачыны 450 ммден 1100 ммге чейин, ал түштүк-батыштан түндүккө жана Түндүк-чыгышка карай азаят. Марттан майга чейин чөлдөн соккон харматан ысык шамалы кургакчылыкты күчөтөт. Айлык орточо температурасы декабрь–январда 24°–26°С, апрель–майда 30°–35°Сге чейин өзгөрөт. Уагадугу шаарынын марттагы орточо температурасы 41°Сге чейин жетет. Аймагынын басымдуу бөлүгү Вольта дарыясынын алабына кирет. Ири дарыялары: Кара (Мухун), Ак (Накамбе) жана Кызыл (Назинон) Вольта. Кара Вольта дарыясында кеме жүрөт, кышында кургап, жайында жайылып агат. Кен байлыктары: акиташ, мрамор, марганец, жез, никель, фосфорит, боксит, цинк, коргошун, күмүш, алтын. Өлкөнүн аймагынын көп бөлүгүндө бийик тоолуу саванна өсөт. Кээ бир жерлеринде акация жана бадалдардан турган токой кездешет. Токой өлкөнүн 9%ин ээлейт. Жалпы аянты 3,14 млн га (2005) болгон коргоого алынган 13 табигый аймагы бар, анын ичинде Каборе-Тамби жана Дубль-Ве улуттук парктары уюштурулган.

Калкы

Эли негизинен нигер-кардофан (гур жана манде) тилинде сүйлөшөт. Калкынын орточо жыштыгы 1 км² жерге 43,4 киши. Өлкөдөгү элдердин жарымы моси тобундагылар. Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектериники 47, аялдарыныкы 49 жашаары Ислам (50% мусулмандар) жана христиан (10% католиктер) диндерин тутат.

Тарыхы

Буркина-Фасонун аймагында алгачкы мамлекеттердин пайда болушу 13–14-кылымдарга таандык. 11-кылымда Түндүк-батыштан моси уруулары көчүп келип, жергиликтүү урууларды багындыруу менен өз мамлекетин негиздешкен. 13–14-кылымдан Уагадугу, Ятенга, Тенкодого жана Фадан-Гурма мамлекеттери өкүм сүргөн. 17-кылымда саясий бытырандылык күч алган. 18-кылымдын башында ислам дини тарай баштаган. 1895-жылы. Буркина-Фасонун аймагына француз аскерлери басып кирип, 1897-жана башка-Ф. Жогорку Вольта деген ат менен француздук Батыш Африканын курамына киргизилген. 1904-жана башка-Ф. Франциянын Жогорку Сенегал-Нигер колониясына кошулган. 1919-ж. Француздук Батыш Африканын курамындагы өзүнчө администрациялык бирдик болуп түзүлгөн, 1932–47-ж. башка француз колонияларынын бир бөлүгү болуп турган. 2-дүйнөлүк согуш жылдарында Буркина-Фасонун аскерлери Франция тарабында фашисттик коалицияга каршы согушкан. 1947-ж. Франциянын «деңиздеги алыскы аймагы» катары статус берилип, азыркы чегарасы белгиленген. 2-дүйнөлүк согуштан кийин Буркина-Фасодо улуттук-боштондук кыймыл күч алган. 1958-жана башка-Ф. Француз Коомдоштугуна мүчө мамлекет статусун (өлкө «автономиялуу республика» аталган) алган, 1960-ж. 5-августта көз карандысыз мамлекет болуп жарыяланган. 1960-ж. жаңы конституциясы кабыл алынып, ага ылайык Буркина-Фасо француз Коомдоштугунан чыккан. 1961-ж. өлкө Африка-Малагаси союзуна (1970-жылдан Жалпы Африка Малагаси-Маврикия уюму) кирген. Өлкөнүн алгачкы президенти М. Ямеого өлкөдөгү саясий партиялардын ишмердүүлүгүнө тыюу салган. Өкмөткө каршы жапырт чыгуулардан кийин, 1966-ж. январда подполковник С. Ламизана мамлекет жана өкмөт башчысы болуп калган. Конституция колдонулбай, саясий партияларга кайрадан тыюу салынган. 1971-жылдын февралынан президенттик посту ээлеген Ламизана 1974-ж. февралда конституцияны жокко чыгарып, парламентти таркатып, жаңы өкмөттү башкарып калган. 1978-ж. жаңы конституция күчүнө кирген. 1979–80-ж. өкмөткө каршы кыймылдардан кийин, 1980-ж. ноябрда полковник Сайе Зербо Ламизананы бийликтен четтетип, Аскердик кеңештин башчысы катары өлкөдөгү жогорку бийликти өз колуна алган. 1982-ж. аскердик төңкөрүштүн жүрүшүндө Зербо бийликтен кетип, майор Уэдраго жетектеген элдик сактап калуу Кеңеши бийликти ээлеген. 1984-ж. 4-августта болуп өткөн кезектеги төңкөрүштөн (Т. Санкара бийликке келген) кийин өлкөнүн аталышы Жогорку Вольта Республикасынан Буркина-Фасо («Адал адамдар эли») деп өзгөртүлдү. 1987-ж. кайрадан төңкөрүш болуп, аны жетектеген Б. Компаоре Буркина-Фасонун жаңы президенти болуп калган. 1991-ж. 11–июнда жаңы конституция кабыл алынган, 1997-ж. ага өзгөртүүлөр киргизилип, анда президентти жаңы мөөнөткө шайлоо укугу берилген. 2005-ж. 13-ноябрдагы шайлоодо Б. Компаоре кайрадан президент болуп шайланган.

Айыл чарбасы

Буркина-Фасо агрардык өлкө. ИДПде Айыл чарбасынын үлүшү 39,5%, өнөр жайыныкы 19,3% (2004). ИДини киши башына бөлүштүргөндө 1200 доллардан (АКШ) туура келет. Айыл чарба башкы тармагы мал чарбачылыгы. Пахта, жер жаңгак, май берүүчү пальма, балкамыш, ак жүгөрү өстүрүлөт. Дарыяларынан балык кармалат. Пахта тазалоочу, булгаары-бут кийим, текстиль өнөр жайы бар. Өлкөдө сымап, марганец, алтын, фосфор, никель, мрамор казылып алынат. 2003-ж. 375,6 млн кВт∙с электр энергиясын өндүргөн. Сыртка пахта, жер жаңгак, мал (тирүүлөй) жана мал продукциялары чыгарылат. Сырттан химия жана оор машина куруу өнөр жайына керектүү продукцияларын, транспорт жабдууларын, тазаланган нефть продуктуларын, азык-түлүктөрдү алат. Автомобиль жолунун узундугу 12,5 миң км, темир жолунуку 622 км. Негизги соода шериктештери: Франция, Кот-д’Ивуар, Кытай, Сингапур, Гана, Бангладеш, Того.

Маданияты

Бардык окуу жайлары Негизги жана жогорку билим берүү министрлигине карайт. Азыркы билим берүү системасы француз модели менен түзүлгөн. Уагадугу, Бобо-Диуласо шаарында университет, илимий-изилдөө институттары, Улуттук китепкана, Улуттук музей бар. Телекөрсөтүүсү 1963-жылдан иштейт. Күн сайын чыгуучу мезгилдүү 4 гезит, жума сайын 20 жана ай сайын чыгуучу мезгилдүү басылмалар бар. Адабияты 1930-жылдан француз тилинде өнүгө баштаган. 1960-жылдарда драматургия жанры өнүккөн. 1990-жылдарда социалдык-турмуштук романдар пайда болгон. Байыркы искусство эстеликтери аскадагы сүрөттөр сакталып калган. Архитектурада чоподон салынган чатыры жалпак мечиттер жана чоң пирамида сыяктуу жыгач устундар аркылуу бекитилген мунаралар сакталган (Уагадугу, Бобо-Диуласо).

Колдонулган адабият

• “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4
• (en) Rupley, Lawrence; Bangali, Lamissa and Diamitani, Boureima (2013). Historical Dictionary of Burkina Faso. The Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6770-3.

Интернеттеги шилтемелер

• http://www.gouvernement.gov.bf/
• https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uv.html Archived 2019-09-06 at the Wayback Machine