From Wikipedia, the free encyclopedia
Коми Республика (рочӧн Республика Коми) — коми войтырлӧн канму, Роч Федерация кутантор (субъект).
Канпас
| Дӧрапас |
| Канму | Рочму |
| Статус | республика |
| Тэчас | 5 кар кытш, 15 район |
| Веськӧдлан шӧрин | Сыктывкар |
| Медыджыд каръяс | Сыктывкар, Уква, Ускар, Вӧркута, Печӧра |
| Юралысь | Ростислав Гольдштейн |
| Каналан Сӧветӧн веськӧдлысь | Сергей Усачёв |
| СПВ (2010) СПВ морт вылад | 10,6$ млрд(2022) 14 705$(2022) |
| Каналан кывъяс | коми, роч |
| Олысьяс (2019 во) | 830 235 (54-ӧд места) |
| Олысь лыд | 2,07 морт/км² |
| Эсканногъяс | Православие |
| Мутас | 416 774 км² км² (Ва-0,3% %, 13-ӧд места) |
_-_Komi.svg) | |
| Час кытш | +3
|
| Телефон код | +7 821 |
| Пошта индӧсъяс | 167000-167999 |
| Автомобиль код | 11, 111 |
Коми йӧзыслӧн мӧд чужан му, Коми кытш, куйлӧ Коми Республикасянь лунвывлань.
Республика куйлӧ Европа асыв-войвылын да видзӧ ӧтувъя суйӧр Кардор, Киров, Свердловск да Тюмень обласьтъяскӧд, Перым ладоркӧд да Яран асвеськӧдлан кытшкӧд.
Коми Республикаса юркар — Сыктывкар. Сыктывкарсянь Мӧскваӧдз 1515 км.
Коми войтырлӧн асъюралан мутас артмис 1921 вося моз тӧлысь 22 лунӧ кыдз Коми (Зыряна) асвеськӧдлан обласьт, коді 1936 вося ӧшым тӧлысь 5 лунӧ лоис Коми АССР, 1990 вося йирым тӧлысьсянь — Коми ССР, 1992 вося лӧддза-номъя тӧлысьсянь — Коми Республика.
Коми Республикаын олысьыс (2012 вося йирым тӧлысьын йӧзӧс гижалӧм серти): 890 000 морт (РФ-ысь 0,68%, РФ-ас 54-ӧд инынӧсь). На пӧвстын комияс — 270.271 морт (25,2 %). Суклун: 2,5 морт/км².
Сьӧм: Роч шайт; 1 шайт = 100 ур.
Роч Федерацияса да Коми Республикаса Подувгижӧдъяс (Конституцияяс) серти Коми Республика лоӧ Роч Федерациялы кутантор пыдди. Комиыд пырӧ Рочмулӧн Рытыв-войвывса федерал кытшӧ да Войвывса овмӧс районӧ.
Коми Республика ӧні тэчӧма 20 муниципал юкӧнысь, тані 15 район да 5 каркытш.
Районъяс:
| Район | Мувывтор
(км2) |
Олысьяс
(морт) |
Оланін лыд | Шӧрин |
|---|---|---|---|---|
| Вуктыл | 22 480 | 16 585 | ? | Вуктыл |
| Емва (Княжпогост) | 25 080 | 26 239 | ? | Емва |
| Емдін | 4 775 | 31 564 | ? | Айкатыла |
| Изьва | 18 420 | 20 038 | ? | Изьва |
| Койгорт | 10 416 | 9 254 | ? | Койгорт |
| Кӧрткерӧс | 19 760 | 22 849 | ? | Кӧрткерӧс |
| Кулӧмдін | 26 200 | 30 546 | ? | Кулӧмдін |
| Луздор | 13 168 | 22 816 | ? | Абъячой |
| Мылдін | 40 700 | 15 940 | ? | Мылдін |
| Печӧра | 28 900 | 62 782 | ? | Печора |
| Сӧснагорт | 16 500 | 49 790 | ? | Сӧснагорт (Сосногорск) |
| Сыктыв | 6 250 | 16 055 | ? | Визин |
| Сыктывдін | 7 405 | 24 292 | ? | Выльгорт |
| Удора | 35 800 | 23 400 | ? | Кослан |
| Чилимдін | 42 500 | 14 223 | ? | Чилимдін |
Каркытшъяс:
Районъяс да каркытшъяс асьныс юксьӧны посниджык муниципал юкӧдъясӧ, ставнас эм 16 кар овмӧдчӧмин да 175 сикт овмӧдчӧмин.
Медыджыд каръяс
.jpg)
| кар | олысьыс | инлыдпасъяс |
| Сыктывкар | 227 800 | 61° 40' в.п.,
50° 49' а.к. |
| Уква | 93 900; | 63° 34' в.п.,
53° 43' а.к. |
| Вӧркута | 85 600 | 67° 31' в.п.,
64° 2' а.к. |
| Печӧра | 56 400 | 65° 9' в.п.,
57° 13' а.к. |
| Инта | 49 000 | 66° 2' в.п.,
60° 10' а.к. |
| Ускар | 44 400 | 65° 55' в.п.,
57° 25' а.к. |
| Сӧснагорт | 30 600 | 63° 37' в.п.,
53° 53' а.к. |
| (2002’ воын олысь лыдыс, www.world-gazetteer.com) | ||
Стӧча некод оз тӧд, кор рочьяс медводдзаысь тӧдмасисны Коми муяскӧд, кодъяс вӧліны Печӧра да Эжва вожъясын. XII нэмын Новгород Великий да Суздальско-Ростовскӧй ӧксыулысь татчӧ пыр волывлісны вузасьысьяс. XII нэм шӧрын Коми му пырис Новгородскӧй республикаӧ, XV нэм помын вуджис Москваса ӧксыулӧ. Меддона вузӧсӧн, мый петкӧдісны мутас сайӧ, вӧлі куа кыйдӧс. Йирмӧга климат да вогӧгӧрся туйяс абутӧмлун понда мутасын дыр кад вӧлі этша олысь, кӧть и XVIII нэм шӧрын Ухта районын заводитчис мусир перйӧм. Татӧн олысьяс шусьӧны комиӧн.
1930-1950 воясын промышленность сӧвмӧмыс да олысьяс лыд быдмӧмыс йитчӧма ГУЛАГ да сылӧн юкӧнъяс уджалӧмкӧд. 1930-ӧд вояс заводитчигӧн вӧлі аддзӧма ыджыд из шом видзас, кодӧс заводитісны перйыны Великӧй Отечественнӧй война дыр, медым тыртны Донбасс воштӧм. Сэк жӧ, медым петкӧдны из шом, нефть да пу, пукалысьяс вӧчисны Ухта – Печора – Инта – Воркута кӧрт туй (1942).
1953 воын сора тӧлысь 22 – моз тӧлысь медводдза лунъясӧ Воркутаын «Речлаг»-са 6-ӧд номера Особӧй лагерын вӧлі Воркутаын пукалысьяслӧн кыпӧдчӧм. 1950-ӧд вояс помын ГУЛАГ вӧлі бырӧдӧма, но уна на вӧля босьтан инъяс эмӧсь ӧнія кадын.
СССР пазалӧм бӧрын лоис кризис промышленносьтын да та вӧсна олысьяс лыд ёна чиніс.
1990 воын моз тӧлысь 29-ӧд лунӧ вӧлі примитӧма суверенитет йылысь Декларация да выль ним – Коми Советскӧй Социалистическӧй Республика. 1992 воын ода-кора 26-ӧд лунӧ нимыс вежсис Коми Республика вылӧ.
Административно-территориальнӧй вежсьӧмъяслӧн история
XVIII нэмын шӧр административнӧй единицаӧн лоины губернияяс, найӧ юксисны уездъяс вылӧ. Печора край вӧлі пырӧ куим уездӧ – Яренскӧй, Сольвычегодскӧй да Пустозерскӧй (Печорскӧй) - Архангелогородскӧй губернияӧ.
1780-ӧд воын Вологодскӧй наместничествося Архангельскӧй областьса Яренскӧй уезд вӧлі торъялӧма Яренскӧй да Усть-Сысольскӧй уездъяс вылӧ.
Октябрьскӧй революция заводитчигӧн Печора крайса унджык юкӧныс пырис Архангельскӧй губернияӧ, крайлӧн неыджын мутасъяс пырисны Вологодскӧй да Вятскӧй губернияясӧ.
1921 воын моз тӧлысь 22-ӧд лунӧ артмис Коми Автономнӧй обласьт (зыранаяслӧн). Обласьтӧ пырисны: тырвыйӧ Усть-Сысольскӧй уезд, Яренскӧй уездса коми олысьяса 21 вӧлӧсьт, Ижмо-Печорскӧй уезд. Неуна сёрджык, 1923 воын обласьтӧ содтысисны Пермскӧй губернияысь Чердынскӧй уездса Верхнепечорскӧй вӧлӧсьтъяс: Мылдін, Савиноборскӧй, Щугӧрскӧй. 1929 воын составӧ пырисны Слудскӧй вӧлӧсьт да Чилимдін.
1929 воын артмисны Изьва, Луздор, Сыктывдін, Сыктыв, Удора, Емдін, Кулӧмдін да Чилимдін районъяс.
ВЦИК да СНК РСФСР решение кузя 1929 воын тӧвшӧр 14 лунӧ Коми автономнӧй область пырис Войвывса крайӧ, шӧриныс вӧлі Архангельск кар.
1936 воын ӧшым тӧлысь 5 лунӧ Коми автономнӧй обласьт вӧлі вуджӧдӧма Коми Автономнӧй Советскӧй Социалистическӧй Республикаӧ да пырис РСФСР составӧ.
Районъяс котыртӧм:
1931 – Мылдін район;
1939 – Княжпогост да Кӧрткерӧс районъяс;
1949 – Койгорт район;
1963 – Печора район;
1975 – Вуктыл да Ускар районъяс;
1979 – Сосногорск район.
Коми Республика пукалӧ Европа асыв-войвыв пельӧсын, Гринвидзсянь асывлань 45° 21' да 65° 15' костын, а му сяркоссянь войланьыс 59° 12' да 68° 25' костын.
Коми мукӧд орччӧн: рытыввылын ― Кардор обласьт, Кардор жӧ овласьтувса Яран асвеськӧдлан кытш, Тюмень овласьт улын ветлысь Йӧгралӧн ла Ёмаласа Яранлӧн асвеськӧдлан кытшъяс, лунвылын ― Перым ладор да сы улын жӧ асвеськӧдлӧмтӧг олысь Коми кытш, а рытыв-лунланьті ― Кылна (Киров) овласьткӧд суйӧрыс.
Республика мулӧн веркӧсыс ― 415.900 километра квадрат ыджда. Кузьтаыс войвывсянь лунвылӧ ― 785 км, рытывсянь асыввылӧ ― 695 км. Эськӧ медкузь визьсӧ позьӧ нюжӧдны рытыв-лунвывсянь асыв-войвылӧ да, тадзи петӧ 1275 км.
Саридз веркыдсянь кӧ артавны, ставсьыс вылын 1894 метра джуджданас зым видзӧ Народа из, эськӧ медулі чутыс Комиад куйлӧ муртса 2 метра вылнаын-а. Шӧркодяс жӧ джудждаыс лоӧ саридз веркыдсянь матӧ 155 метра вывлань.
Вомлала да сувтсала та кузя нюжалӧмысла, а содтӧд на мупытшса тэчасног и, му веркӧсыс и абу жӧ быдлаті ӧткодьӧсь да, ывлаыс Коми муад ёнакодь торъялӧ.
Веськыда войвылас да асыв-войвылас эськӧ шыльквидзӧ куш ли вӧрсора тундраыс-а, став мукӧд мувывторйыс Комилӧн ёна и вӧрсялӧма. Верман тай аддзыны татысь вӧр вӧньыдлысь быдпӧлӧс шӧртсӧ да: войвыв вӧр (сэтысь на тӧдчӧдӧны и медся войвывсаӧс, вӧрсора тундра коддьӧмджыксӧ нин); сэсся выйим шӧрвыв да лунвыв вӧрыд.
Шӧртъяс (зонаяс) серти торъялӧмсьыс кындзи позьӧ казявны и рытывсянь асыввылӧ вежсялӧмсӧ: сынӧдлӧн сямыс (климатыд) лоӧ косджык, мӧдӧны сюравны Сибыр муынджык олысь быдмӧг-пемӧсыд и.
Веркӧс да пытшкӧс сертиыс Коми Республикалысь став мувывторсӧ позьӧ юклыны кык аслыспӧлӧс юкӧнӧ: ӧтиыс ― Сибыр Из бердын куйлӧ, мӧдыс ― Роч тшӧтшкӧмас вылын.
Тшӧтшкӧс юкӧныс, бара, ачыс на торйӧдчӧ куим пельӧ.
Рытыввылас шевкнитчӧма Мозына-Эжваа шыльыдін; лунланьті тай сійӧ кыпалӧ Шӧрвыв мусюрӧн-а. Став тайӧ юкӧныс ― важъя Роча муподлӧн пельӧс. Подувсӧ сылы тэчӧма кембри кад водзвылын на кӧрлӧмӧн артмӧм чорыд му рӧдъясысь, а найӧс 2.000 метра кызтанас шебралӧны пальӧзой да мезозой кадӧ пуксялӧм да сэсся тайкӧ торкыштӧм томджык му рӧдыс.
Ва юкланінъяссӧ артмӧдалӧма: перым кадӧ кӧ ― мергельысь, сёймуысь, сера-рӧма лыа изйысь да извесьт изйысь, триас кадӧ ― сёймуысь жӧ, а Шӧрыв мусюрті ― зюра да мев кадӧ пуксялӧм лыа да сёйнас.
Лыддьӧдлӧм му рӧдъяссӧ быдлатікодь кыза вевттялӧма нёльӧдтор кадӧ. Му веркӧслӧн коркӧя лайколас сэки пуксялӧмаыд ӧткымын дас километра кызтаӧн на куйлӧ да.
Нёльӧдтор кадӧ кыссян йиӧн татчӧ ваялӧма да вевсьӧн моз тэчалӧма кык сорас. Вылыссаӧс (сійӧ тай уналаті артмӧдалӧ ва юкланінлы веркӧссӧ-а) колялӧма коймӧдысь ыджыда йизьылӧм дырйи (мӧскуа нима йизьылӧмыс). Сёрӧнджык тайӧ сорастӧ буракодь кырлӧдлӧма да лыаалӧма, а уналаті и мӧд пӧв шебралӧма кыссян йи сылігӧн кыскӧм да сыв ты пыдӧсӧ пуксялӧм торъясӧн, кызвынсӧ бара лыанас.
Шӧрвыв мусюрад жӧ ва юкланінъяссӧ вӧсни пӧвстӧн вевттьӧ галятӧм сьӧкыд бусоват сёйӧдму (с.ш. вевттяна сёйӧдму).
Мозына-Эжваа шыльыдінад и, Шӧрвыв мусюрад и ва юкланінъясныс гыакодьӧсь да алькӧс мылькъяӧсь. Ставнысӧ буриндзи кырлалӧма кыкладор банӧдныс, кыпалыштӧны кӧ, сӧмын матӧ 230-250 метра джудждаӧдз и волӧны.
Йизьывлытӧдз вӧвлӧм лайковъястӧ ӧні кежлӧ шыльӧдӧма нин пуксялӧм лыаӧн (тадзи Емва, Висер, Ньывсер кузяла, Эжва да Войвыв Кӧтйӧм костысь ва юкланінас); му веркӧсыд таті ёна нюрсялӧма.
Татшӧм важъя лайколыд кызвыйӧ и индӧма туйвизьнысӧ медыджыд юяслы, а на пӧвстысь быдӧн нин (Эжва, Сыктыв, Мозын, Ву) ваялӧм лыа да изнас артмӧдӧма аслыс ӧткымын тшупӧда паськыд ковтыссӧ.
Мозына-Эжваа шыльыдінтӧ асыввывті дорӧсалӧма Тиман мусюрӧн. Тайӧыс нюж видзӧ Коми республикалӧн став му кузяыс лун-асыв-лунвывсянь вой-рытыв-войвывлань, а вой помнас пырӧ на и Яранлы овкытшас. Чайтӧны тай: ёна жугӧдлӧм, кӧрлӧмӧн артмӧм Тиманас коркӧ пӧ важӧн и Сибыр Изйӧ на тшукӧма вӧлі.
Тэчӧма Тимансӧ медсясӧ пальӧзой кадӧ кембри, девӧн и карбон кадколастса му рӧдъясысь (кварсыт, лыа из, извесьт из, доломит, мергель, сёйму).
Мукӧдлаті веркӧсас жер видзӧны нӧшта на важӧнджык, протӧрозой кадӧ, пӧртчӧмӧн артмӧм пӧвстъяс да му пытшкысь би сир моз ыльӧбтылӧм му рӧдыс.
Перым кадсяньыс Тиманлы кыкладор банас содтӧд на колялӧма извесьт из, доломит да гипссора сукыс.
Подув му рӧдсӧ мукӧдлаті вевттялӧны нёльӧдтор кадӧ кыссян йиӧн да сылӧн сывваӧн ваялӧм торъясыд. Татчӧс муыдлы вӧвлӧм чарӧга вевдорсӧ шыльӧдігмоз найӧ и артмӧдӧмны ӧнія тшӧтшкӧскодь, алькӧс мылькъя ли веркӧссӧ.
Куш сэтъясті, кыті жеръялӧны протӧрозой кадся му рӧдыс, тӧдчӧ на кыпалыштӧм да ёнакодь нин кырлалӧм вывтасыд: Чӧдлас Из, Емвайывса мусюр, Ӧтш Парма, Джеджим Парма. Уналаті татчӧс му эжыс буж вӧйӧма пыдӧ, пытшкӧссьыс му рӧдсӧ ванад сывдігмоз нуӧма да.
Тиманвывса юяс ёнакодь нёриняӧсь, кытсюрӧ коськаӧсь. Унаӧн на пӧвстысь, шуам, Печӧралань визувтысь Пизьва, Чилим ю ли (катыдыс), мусюртӧ вуджигмоз кырлӧдлӧмӧн писькӧдӧмаӧсь аслыныс векни да пыді (10 метраӧдз джуджданас) потас кодь ковтыснысӧ.
Тиман мусюр, Сибыр Из да Барин саридз костӧд, войланьыс сунтола шылькнитчӧма Печӧраа увтас.
Тайӧ лажмыд муыдлӧн пытшкӧсса тэчасногыс вывті дзуг.
Подув му рӧдсӧ уналаті дзебӧма нёльӧдтор кадӧ кызӧн пуксялӧм вевттьӧд улӧ (кызтаыс ― 100 метраысь унджык).
Сибыр Изланьысджык му веркӧсас гир видзӧны пальӧзой кадӧ кӧрлӧм тэчасъяс. Наысь артмӧдӧма, шуам, ляпкыд (200 метраӧдз вылнаыс) мольыд веркӧса да кадъя Сьӧрныж мусюр.
Коймӧдысь йизьылігӧн Печӧраа увтасыд эськӧ ставнас моз шедлӧма кыссян йи улӧ-а, медбӧръяысь (Валдай нима) йизьылӧмыс инмылӧма сылы асыв-войвылас сӧмын. Тайӧ и урчитӧма увтасыдлысь му веркӧссӧ.
Войвылас кӧ уналаын куйлан шыльыдінсӧ да лажмыд ньывкӧс мусюрсӧ артмӧдӧма кыссян йиӧн ваялӧм сорасысь-а, лунвылас ― нюрсялӧм да лыанад тырӧм тшӧтшкӧс волькыдінъяссӧ тэчӧма сывты пыдӧсӧ пуксялӧм, кыссян йи сылігӧн ли колялӧм торъясысь.
Сибыр Изйыд (а Коми республика му вылӧ рытладор баннаныс дзоргӧны сярйывса, сярйывдорса да войвыв Изъясыд) быд ног кӧрлӧмӧн артмалӧма сёр пальӧзой кадӧ. Сэсся сійӧс вӧлі ёнакодь кырлӧдлӧма да бара на кыпӧдалыштӧма выльджык кадколастъясӧ.
Тэчӧма Изсӧ медсясӧ ордовик кадӧдз на пӧртчӧмӧн артмӧм лонысь да кварсытысь, а таысь ӧтдор бисир моз ыльӧбтылӧм му рӧдъясӧн и.
Пӧрым водзвылын чужлӧм томджык му рӧдсьыс, Пальӧзой кадӧ жӧ эськӧ-а, тэчалӧма и Сибыр Из пӧлӧн нюж видзысь мылькъя Пармаяс (500-700 метраӧн джудждаӧсь) да буракодь нюрсялӧм паськыд ковтысъяс.
Сибыр Из горувті извесьт изйысь ли гипсысь вӧчлӧм пӧвстъяссӧ кытсюрӧ сывдылӧма-нуӧма ваӧн. Сійӧн татчӧс му пытшкас артмалӧма уна гырк. Татшӧмыс тай Унья дорын и, Печӧра йылын и, Ылыдз бердын и тырыс да.
Му вылысь сывлытӧм йиыд ӧні кызвыннас Сярйывдорса Из вылын пукалӧ.
Сэнъясӧн жӧ зым видзӧ и Сибыр Изъяс повстын медся джуджыдыс ― Народа (1894 м).
Коми Республикалӧн вӧрсора да куш тундра улад, а мукӧдлаті и медся войвыв вӧр улад муыс пыр кын пытшкӧса. Уна сё во чӧж сывлытӧм локӧбыс кӧнсюрӧ овлӧ 200 метраӧдз кызтанас. Бара, тундралӧн лунвыв дорӧсланьыс мупытшса кын локӧбъяс ді кодьӧсь нин, дай кызтаныс ичӧтджык жӧ. Нитш да момга увтіыс кынмуыд сылыштлӧ гожӧм чӧжӧн муртса ӧткымын декиметра пыднаӧдз, а сэтъясті, кытчӧ ӧкмылӧ уна лым (лыаа му, визула нюкӧс ли) пыр кын локӧбыслӧн вевдорыс куйлӧ 5-6, а кытсюрӧ и 10-20 метра пыднаын. Видлавны кӧ, бара, ыджыдджык ю ковтыстӧ, пыр кын локӧбыд сэсь мукӧдлаті и скӧнь оз сюр.
Мусир, изшом, биару, рудаяс, боксит, изсов, гипс, извесьт из, изваяс.
Медся тӧдса куйланінъяс
Республика мутасын туялӧм мупытшса озырлунӧ пырӧны ставроссияса запасъяс: мусир — 3% гӧгӧр, из шом — 4,5%, барит — 13%, боксит — 30%, титан — 50% гӧгӧр, кварцево-жильнӧй сырьё — 80% гӧгӧр.
Медся тӧдчанаӧсь Коми Республикаын ломтас да энергетическӧй ресурсъяс, мый петкӧдчӧны Тиман-Печора мусир да биару перъян провинцияын да Печораса из шом перъян бассейнын. Мупытшса горючӧй запасъяс да перйӧм серти республика лоӧ Россияса Европейскӧй Войвывлӧн ломтас перйысь медшӧр базаӧн.
Печораса из шом перъян бассейн запасъяс серти лоӧ Россияын мӧд бассейнӧн да дыр кад кежлӧ перспективнӧй сырьевӧй зэв ыджыд базаӧн, медым сӧвмӧдны коксохимия, энергетика, а водзӧ — метан перйӧмын.
Сылӧн мутасын тӧдса 30 гӧгӧр из шом перъянін да из шом туяланін, сы лыдын туялӧм балансӧвӧй запасъяса 10 месторождение.
Ӧнія кадӧ уджалӧ 3 месторождение: Воркутаса (коксующӧй да мыйтакӧ энергетическӧй из шом перйӧм), Воргашорса (коксующӧй из шом) да Интаса (энергетическӧй из шом перйӧм), кӧні уджалӧны 7 шахта. Мыйтакӧ коксующӧй из шом перйӧны Юньягинскӧй месторождениеын карьерӧн. Бассейнлӧн эм позянлун Сейдинскӧй месторождениеын паськыда перйыны бур энергетическӧй из шомсӧ восьса способӧн.
Республика мутасын углеводороднӧй сырьё запасъяс да ресурсъяс лоӧны Тимано-Печорскӧй мусир да биару провинциялӧн шӧр да лунвыв юкӧнъясын.
Мезмыд биару запасъяссӧ пасйӧма 35 куйланінын.
Аскиа сырьёӧн лыддьыссьӧ горючӧй сланец. Сійӧс туялӧма республикалӧн куим районын да артавсьӧ 62 млрд. тоннаысь унджык.
Кӧрт мупытшса озырлунлӧн ресурсъяс: сьӧд кӧрт руда (титан, марганеч, хром), уна рӧма кӧрт (алюминий, ыргӧн, свинеч, цинк), шоча паныдасьлан (ниобий, тантал, вольфрам, молибден), рассеяннӧй (галлий, скандий) да редкоземельнӧй кӧртъяс (церий, иттрий). Дона кӧртъясӧн лоӧ зарни, эмӧсь эзысьлӧн, платиналӧн петкӧдчӧмъяс. Тӧдсаӧсь алмазлӧн петкӧдчӧмъяс.
Коми Республика бокситӧвӧй руда кузя лыддьыссьӧ Россияын медся ыджыд да перспективнӧй сырьевӧй базаӧн. Тиманскӧй кряжын аддзӧма да туялӧма кык боксит месторождениеа район: Среднетиманскӧй да Южно-Тиманскӧй.
Титанӧвӧй рудалӧн сырьевӧй базаыс лыддьыссьӧ Россияын да матысса зарубежьеын медся ыджыдӧн.
Марганеч рудаяс ӧнія кадӧ лыддьыссьӧны торъя дефицитнӧйӧн. Республикаын марганеч-руднӧй сырьевӧй база петкӧдчӧ Парнокскӧй кӧрт-марганеч месторождениеӧн, мый нюжӧдчӧма Приполярнӧй Ураллӧн рытыв пӧкатъясын.
Коми Республикаын эмӧсь Россиялӧн Полярнӧй Уралын хромитоноснӧй массивъяс. Аддзӧма некымын руднӧй места, кӧні хромитӧвӧй рудалӧн ресурсыс 40 млн.тонна гӧгӧр.
Республикаын эм зарнилӧн минерально-сырьевӧй база. Збыльвылас пӧшти став зарни балансӧвӧй запасыс лоӧ Кожымса рудно-россыпнӧй районын, кӧні туялӧма некымын дас россыпнӧй месторождение. Ыджыд перспектива йитчӧ Приполярнӧй Ураллӧн рытыв пӧкатъясын зарни объектъяскӧд.
Уна рӧма кӧрт — ыргӧн, свинеч, цинк — лоӧны Войвыв да Приполярнӧй Ураллӧн рытыв пӧкатъясын.
Республикаын паськалӧма неметаллическӧй мупытшса озырлун, мыйӧн позьӧ вӧдитчыны кыдзи горнохимическӧй (барит, каменнӧй да калийнӧй совъяс, фосфоритъяс, химическӧй промышленносьтлы карбонатъяс), горнотехническӧй (гипс, стеклӧ сырьё, цеолит, бентонит), пьезооптическӧй да кварцевӧй (жильнӧй кварц, пьезокварц, горнӧй хрусталь) сырьёӧн. Эм металлургиялы сырьё (ыджыд жарысь повтӧм сёй, флюсӧвӧй доломит да известняк, формовочнӧй материал), ювелирнӧй да пӧртмасян дона изъяс (аметист, жадеит, нефрит да мукӧд), минерально-стрӧительнӧй сырьё (известняк, доломит, мрамор, кварцит, лыа, гравий).
Промышленносьтын медся ыджыд тӧдчанлуныс баритлӧн, кварцевӧй сырьёлӧн, стеклӧ лыалӧн, каменнӧй да калийно-магниевӧй совъяслӧн.
Стрӧительнӧй индустриялӧн минерально-сырьевӧй базаыс озыр уна сикас месторождениеясӧн: карбонатнӧй сырьёӧн, стрӧительнӧй да облицовочнӧй изъясӧн, стрӧительнӧй, силикатнӧй, стеклӧ лыаӧн, кирпич да керамзит вылӧ сёйӧн, цемент, гипс вӧчӧм вылӧ опокӧн да аргиллитӧн.
Республикаын ыджыдӧсь ресурсъясыс преснӧй, минеральнӧй да мупытшса промышленнӧй ваяслӧн. Овмӧслы да юны туяна мупытшса преснӧй ваясӧн вӧдитчана ресурсъясыс суткинас 62 млн. куб.м-ысь унджык. Мупытшса преснӧй ва ресурсыс абу ӧткодь республика мутасын сылӧн геологическӧй тэчасын торъялӧмъяс вӧсна. Туялӧма 57 мупытшса преснӧй ва месторождение, кӧні ӧтувъя вӧдитчан запасъясыс суткинас 1046,8 сюрс куб. м мында.
Тӧдчанаӧн лоӧны мупытшса минеральнӧй ва ресурсъяс. Медся ёна паныдасьлӧны юан, сероводороднӧй слабоминерализованнӧй, унджык брома да кӧрта минеральнӧй ваяс. Республикаын туялӧма вапытшса минеральнӧй валысь 9 месторождение суткинас 3,68 сюрс куб. м ӧтувъя балансӧвӧй запасӧн.
Коми Республика лоӧ промышленнӧй валӧн ыджыд сырьевӧй базаӧн, мый сулалӧ ёнджыкасӧ Тимано-Печорскӧй мусир да биару провинцияын. Мусир перъян пластӧвӧй ваясын эм бром, йод, литий, магний, стронций да мукӧд дона компонент.
Коми республика му весьтын сынӧдлы сямсӧ урчитӧ медсясӧ Войвылын олӧмыс: шонділӧн во чӧж юграсьӧмыс оз вевтырт тані 70-80 килокалори сантиметра квадрат вылӧ да.
Таысь кындзи канмуыд куйлӧ ылынкодь Атлантікасянь, а Йиа саридзыд мӧдарӧ ― нач матын. Сійӧн буретш сэтысянь и пӧлялӧ унджыксӧ кӧдзыд сынӧд, киклон ваявлӧ ли.
Сынӧд сямыс Комиад кызвынсӧ Борӧйлӧн (Войпӧльлӧн) кодь ― кузь кӧдзыд тӧла да шоныдик гожӧма. Войвывланьыс сынӧдлӧн Борӧй сямыс ӧтарӧ чорзьӧ, сярйывса кодь нин лоӧ.
Вӧньяс серти сынӧдлӧн сямыс вежсьӧ эськӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн-а, быд вӧньыс, бара, ясыда тӧдчӧ жӧ. Гожӧмын шонтӧгыслысь содӧмсӧ казялан веськыда войвывсянь лунвылӧ. Вӧркута гӧгӧрыд кӧ сора дырйи шонтӧгыс шӧркодя арталӧмӧн кайлӧ кельси нульсянь вылӧ сӧмын 8-10 чутӧдз-а (+8—+10° С), медся лунвылын сійӧ дас кыкъямыс чутӧдз нин содлӧ (+18° С).
Тайӧ веськыдлунсӧ кутшӧмакӧ торкыштӧ Тиман мусюр, джуджданас шонтӧгсӧ чинтыштӧ да. А Сибыр Из бердын, медджуджыд инъяс весьтас, сынӧдлӧн сямыс и дзик нин сярйывдорса кодь.
Тӧвъясын ывлаыд шоналыштлӧ озджык шонді гожсьыс, а Атлантувса отвасянь вайлӧм сынӧдысь. Сійӧн и шонтӧгыслысь чинӧмсӧ казялам Рытывсянь Асыввылӧ. Тӧвшӧр дырйи шӧркодяс босьтӧмӧн шонтӧгыд канму рытыввылас лоӧ кельси нулювса 15 чут гӧгӧрыс-а (-15° С), Сярйывдорса Из бердын — -20—21 чутаӧн нин. Зырӧдас кӧ нӧшта Войвывсяньыс кӧдзыдыс, шонтӧгыс вермӧ катовтчыны улӧджык ― нелямын — нелямын вит чутӧдз (-40°—45° С), мукӧддырйи эськӧ и ветымын — ветымын витаӧн на овлӧ-а (50°—55° С).
Коми республика му весьтын сынӧдыс вывті улис сяма ― вой гӧгӧр кымӧрсяньыс усялӧмаыд вевтыртӧ муысь пакталӧмсӧ да. Лым-зэрва во чӧжӧн ӧкмылӧ шӧркодя артыштӧмӧн 400 мм-ысь унджык; Тиман рытладорас, а кытсюрӧ и Шӧрвыв мусюрас ― 600 мм-ысь унджыкӧн. Нӧшта на унаӧн ӧкмылӧ усялан ваыд Сибыр Излы рытыв бан вылас ― 1500 мм-ӧдз во чӧжӧн.
Коми республикаыдлӧн муыс, аслыспӧлӧс тэчасысла да сы весьтса сынӧдлӧн вывті улис сямысла, веркӧсті да пытшкӧстіыс лоӧма вель уна ваа.
Кызвын юыс визувтӧ ньӧжмыда, муувса ваыд матын веркӧссяньыс, а асыв-войвылын муыс пыр кын пытшкӧса дай зэв кадъя. Кыссян йи сылігӧн да сывтыын артмӧдалӧм тшӧтшкӧс, омӧля косьмана быдпӧлӧс шыльыдін да увтасыс лёка нюрсялӧмаӧсь: став нюрыслӧн пасьтаыс тані 1,5-1,8 сюрс км² ӧдз. Шӧркодяс жӧ кадъя муыд республика улын лоӧ 9,4%, эськӧ мукӧд ю вожас содӧ и 40-80%-ӧдз-а.
Уна лыда ва визулыд петӧ медсясӧ кыпалан мувывторъясысь, ёнджыка кымӧрянь кӧтӧдан инъясысь, а сэсся нин ыджыд ю везйӧ ӧтлаасьӧ.
Медыджыд юыс республика муад ― Печӧра (кузьтаыс 1809 км, ва ӧктанін ― 327 сюрс км² ыджда). Эвропа войвылын сійӧ медся уна ваа (вося шӧркодя видзӧмыс ю вомас ― 4120 м3/с). Печӧралысь медгырысь вожсӧ ― Усаӧс (к. ― 654 км, ва ӧктӧ ~100 сюрс км²-ысь) уна вааӧн жӧ лыддьӧны: вося шӧркодьнас видзӧмыс ~1500 м3/с). Нӧшта кык тӧдчана юыс ― Эжва (1130 км; 123 сюрс км²; 1100 м3/с ю вомас, 600 м3/с Сыктывкар весьтас) да Мозын (966 км; 76 сюрс км²; 600 м3/с ю вомас) сӧмын катыданыс визувтӧны Коми республика му кузяыд. Мукӧд ю йылысь кӧ гарыштны, матӧ 40-ыслӧн кузьтаныс 200-600 км-ӧн, ва ӧктанінныс 300-2000 км² ыдждаӧн. Нӧшта 3300 юыс 10 200 км кузьтаӧсь, а 10 км-ысь дженьыд шор-ёльтӧ уна дас сюрсӧн нин арталӧны.
Пӧчӧ саридзӧ ваыс петӧ республикаса 62% мувывторсьыс (Печӧра ю пырыс), Еджыд саридзӧ (Эжва да Мозын пырыс) ― 37%-ысь, Каспи саридзӧ (Ветъю да Кама вожъяс пырыс) ― куш 1% мувывторсьыс.
Сибыр Изъяс вылын, а мукӧдлаті и Тиман вылын юясыд нёриняӧсь, унаӧн коскаӧсь, кытсюрӧ потас кодь ковтысаӧсь.
Тшӧтшкӧс жӧ му кузяыс унджык юыд визувтӧны лӧня, ковтысныс паськыд, ворганыс ёна чуклялӧ, уна вис, полой да тыкӧла артмӧдалӧ. Ва юкан визьсӧ татшӧм юяс костысь он и казяв.
Коми республика муын выйим 78 сюрсысь унджык ты. Эськӧ веркӧсныс, ӧтув босьтан кӧ, лоӧ 4,5 сюрс км² ыджда-а, быд сё пиысь сӧмын кыкыслӧн рӧмпӧштаныс 0,5км²-ысь паськыд.
Пукалӧны тыясным тундраын и керӧс вылын, пармаын и адз вылын. Артмӧмаӧсь найӧ тшӧтш быд ногыс. Мукӧдыс кыссян йиӧн кырлӧм инӧ кольӧма, мукӧдыс сывдӧм кынмуӧ, момга вылӧ ли пуксьӧма, эмӧсь и важъя саридзлӧн колясъяс.
Промовмӧслӧн медшӧр юкӧнъяс: Ломтас вӧчӧм (изшом, мусир, газ перйӧм, мусир да биару уджалӧм), вӧр лэдзӧм, пу уджалӧм да кабала вӧчӧм.
Коми Республикаын 145 углеводороднӧй сырьё месторождениеысь, мый лыддьыссьӧ Государственнӧй балансын, мусир да биару перйыссьӧ 83 месторождениеын, на пӧвстын 56-ын нуӧдсьӧ промышленнӧй удж да 27 — пробнӧй либӧ опытно-промышленнӧй.
Медся уна мусирыс Печоро-Колва мусир-биару куйланінын (40% гӧгӧр).
Унджык уджӧдан куйланінын запасыс абу уна. Мусир перйӧмыс (70% кымын) лыддьыссьӧ сьӧкыда перъянаӧн. Медуна перъян гырысь месторождениеын мусир перйӧмыс чинӧ.
2007 воын Коми Республика мутасын углеводороднӧй сырьё месторождениеясын уджалісны 25 предприятие, кодъяслӧн вӧлі углеводороднӧй сырьё перйӧм вылӧ му пытшкӧсӧн вӧдитчӧмын право вылӧ лицензия. Таысь кындзи, Коми Республикаса предприятиеяс туялӧны Яран асвеськӧдлан кытшын 12 куйланін.
Республикаын мусир переработка сӧвмӧ мусир прӧдукт паськыда иналӧмӧн.
Мусир переработайтан промышленносьтлӧн медшӧр уджалысьнас лоӧ «ЛУКОЙЛ-Ухтанефтепереработка» ВАК. Предприятиеыс вӧчӧ автомашина бензин, дизельнӧй ломтас, авиационнӧй керосин, мазут, битум, вакуумнӧй газойль да мукӧд сикас прӧдукция.
Медшӧр промышленнӧй свободнӧй биару запасъясыс лоӧны «Газпромпереработка» ИКК баланс вылын, коді пырӧ «Газпром» ВАК-ö. «Газпромпереработка» ИКК биарусӧ перйӧ да переработайтӧ.
Вуктылса биару конденсат куйланінлӧн пайыс 83% республикаын став перйӧм биару серти. Месторождениесӧ кӧсйӧны вуджӧдны хранилище-регулятор режим вылӧ.
Республикаын биару промышленносьтлӧн шӧринӧн лоӧ Вуктыл район, кӧні 2007 воын перйӧма 2,4 млрд. куб. м свободнӧй биару (республикаын став перйӧм серти 87 %). Печора районын перйӧма биарусӧ 0,4 млрд. куб. м (13%).
«Сосногорскса биару переработайтан завод» ИКК Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын лоӧ дзик ӧти предприятиеӧн, кӧні комплекснӧя переаботайтӧны природнӧй биару да нестабильнӧй конденсат.
Печораса из шом бассейн лоӧ Коми Республика мутаслӧн да Кардор обласьтса Яран асвеськӧдлан кытшлӧн Россияса европейскӧй юкӧнлӧн медылі асыв-войвылӧн. Бассейнлӧн унджык юкӧныс пырӧ Полярнӧй кытшлӧн войвывланьӧджык. Асыв-войвывсянь рытыв-лунвывлань кузьтаыс — 400 км да медпаськыдіныс — 300 км. Ыдждаыс — 100 сюрс кв. км.
Печораса из шом бассейнын из шомсӧ перйӧны 7 шахтаын, кодъяс пырӧны перспективнӧй группаӧ, налӧн ӧтувъя производственнӧй вынйӧрыс вонас 15,9 млн. тонна из шом, сы лыдын коксуйтӧм вылӧ — 11,7 млн. тонна, татшӧм запасыс сетас позянлун уджавны нӧшта 20 — 35 во тайӧ жӧ вынйӧрнас.
Му пытшкын из шомсӧ перйӧны шахтаясын, кутшӧмъяс пырӧны «Воркутауголь» ВАК-ö, «Интауголь компания» шахтоуправление» ВАК-ö, «Воргашорскӧй шахта» ВАК-ö, восьса ногӧн — «Юньягинскӧй» ИКК-лӧн карьерын.
Бассейнын пӧшти став перйӧм из шомсӧ переработайтӧны (бурмӧдӧны) обогатительнӧй фабрикаясын да установкаясын.
Республикаын горноруднӧй промышленносьт петкӧдчӧ горнодобывающӧй предприятиеясын:
Республикалӧн вӧр промышленносьт комплексӧ пырӧны вӧр заптан, вӧр обработайтан да целлюлозно-бумажнӧй промышленносьт организацияяс.
2007 вося январ 1 лун вылӧ вӧр промышленносьт комплексын нуӧдісны овмӧссӧ 417 предприятие (на пиын гырысь да шӧркодь — 203, ичӧт — 214) да 432 асшӧр предприятие.
Вӧр заптӧм
Вӧрсӧ заптӧны Эжва, Сыктыв да Мозын юяс пӧлӧн. Коми Республика мутасын медшӧр вӧр заптан районъясыс — Удора, Койгорт, Кулӧмдін, Кӧрткерӧс, Луздор, Сыктывдін да Сыктыв.
Россияын делӧвӧй древесина вӧчӧмын Коми Республикалӧн пайыс 5,5%.
Вӧр обработайтӧм
Республикалӧн вӧр обработайтан промышленносьтӧ пырӧ вӧр пилитӧм (промышленнӧй производстволӧн 7,5%), фанера, древесноволокнистӧй, древесностружечнӧй да МДФ шӧркодь плотносьтӧн плитаяс вӧчӧм (21,3%), стрӧитчан пу конструкцияяс вӧчӧм, кытчӧ пырӧны столярнӧй вӧчӧмторъяс (0,3%) да пу дозъяс (0,2%).
Производствоыс выльмӧдсьӧ да техника боксянь бурмӧдсьӧ. Фанера да плитаяс вӧчӧмын медшӧр туйвизьяснас лоӧны вӧчавны бурджык качествоа, конкурируйтны верман прӧдукция: шӧр плотносьтӧн МДФ плитаяс, ДСП да ламинируйтӧм веркӧса клеитӧм фанера, ыджыд формата клеитӧм фанера да небыд ДВП.
Целлюлоза-бумага лэдзӧм
Целлюлозно-бумажнӧй производстволӧн юрнуӧдысь предприятие — «Монди Сыктывкарса ЛПК» ВАК. Предприятиелӧн производственнӧй вынйӧрыс: целлюлоза кузя (пуӧм кузя) — вонас 556 сюрс тонна, картон да бумага прӧдукция кузя — вонас 834 сюрс тонна.
Медшӧр прӧдукция: офиснӧй да офсетнӧй бумага, газет бумага, «топ-лайнер» да «крафт-лайнер» гофрируйтӧм картонлы плоскӧй слой вылӧ картон.
«Монди Сыктывкарса ЛПК» ВАК-ӧн лэдзӧм прӧдукцияысь 41% мунӧ экспорт вылӧ. Россияса вӧр комплекслӧн прӧдукция вӧчӧмын «Монди Сыктывкарса ЛПК» ВАК-лӧн пайыс: бумага кузя — 15,3%, картон кузя — 6,1%; газет бумагалӧн российскӧй экспортын — 10%. Российскӧй рынокын офсетнӧй бумага серти «Монди Сыктывкарса ЛПК» ВАК-лӧн пайыс 45%, пачкаын офиснӧй бумага — 30-35%, газет бумага — 9-10%, картон — 55-60%.
Коми Республикаса машиностроениеӧ пырӧны разнӧй эмбур сикас серти 200 организация, сы лыдын ичӧт предприятиеяс да непромышленнӧй организацияяс бердын промышленнӧй производствояс, кодъяс ёнджыкасӧ сетӧны услугаяс.
Медся бура уджалысь предприятиеяс лыдӧ позьӧ пыртны «Ухтаса механическӧй завод» ВАК, «Стрӧитчан металлоконструкцияа завод» ВАК, «Ухтаса экспериментально-механическӧй завод» ПАК, «„Прогресс“ высоковольтнӧй электроннӧй компонентъяса завод» ИКК, «Зӧвсьӧртса экспериментально-механическӧй завод» ПАК.
Республикалӧн энергетическӧй система — тайӧ ӧтувъя, позьӧ шуны, мутас шымыртысь комплекс, кодлӧн эм электрическӧй йитӧдъяс «Урдома-Микунь» ЛЭП-220 кВ, «Зӧвсьӧрт-Яренск» ЛЭП-110 кВ кузя Архангельск энергосистемалӧн Котласса электроузелкӧд да «Летка-Мураши» ЛЭП-110 кВ кузя Кировса энергосистемакӧд.
Республикалӧн энергосистемаын вит энергоузел: Воркутаса, Интаса, Печораса, Ухтаса (Шӧр) да Лунвыв, мый ӧтувтчӧма 1000 км-ысь кузьджык система артмӧдысь одноцепнӧй ЛЭП-220 кВ. 2008 вося январ 1 лун вылӧ электрическӧй сетьяслӧн кузьтаыс: магистральнӧй ЛЭП — 1610 км, распределительнӧй ЛЭП — 20719 км.
Республикаын электроэнергия вӧчсьӧ пытшкӧсса коланлун серти. Республика сайӧ мунӧ сӧмын 5 % вӧчӧм электроэнергия, республика сайысь (Кировскӧй обласьтысь) воӧ — 1 %.
70 % —ысь унджык электроэнергиясӧ вӧчӧны природнӧй биаруӧн. Ломтас вылӧ мунӧ сідзжӧ изшом, мазут, дизельнӧй ломтас, вӧр переработайтан коляс.
2008 во заводитчигӧн республикаын уджаліс 1043 электростанция. Став электростанция лыдысь 56 — ӧтув вӧдитчан электростанция, 488 — промышленнӧй предприятиеяслӧн, 246 — транспортнӧйяслӧн, 36 — стрӧитчан организацияяслӧн, 54 — видз-му да вӧр овмӧс организацияяслӧн, 163 — овмӧс нуӧдысь мукӧд субъектлӧн.
2007 воын вӧлі вӧчӧма 9,1 млрд. кВт.ч. электроэнергия.
Медыджыд вож – скӧт видзӧм. Сӧвмӧм кӧр вӧдитӧм.
Коми Республикаын траспорт везйӧ пырӧ: 2,3 сюрс км кӧрт туй (сы лыдын 1,7 сюрс км ӧтув вӧдитчан туйяс), 4,1 сюрс км судноӧн пытшкӧсса ва вывті ветлан туйяс (сы лыдын 3,1 сюрс км ӧтув вӧдитчан туйяс, на пӧвстын Печора бассейнса ва вывті ветлан туйяс — 2,5 сюрс км, Эжва бассейнса — 0,6 сюрс км), 11,5 сюрс км автомашина туйяс (сы лыдын 6,1 сюрс км ӧтув вӧдитчан автомашина туйяс).
Коми Республикаын ӧтув вӧдитчана кӧрт туй везйӧ артмӧдӧ Котлас — Вӧркута кӧрт туй магистраль, кодлӧн кузьтаыс 1,7 сюрс км да этша ветлан 3 кӧрт туй линия («Микунь — Кослан — Вендинга», «Сосногорск — Мылдін», «Сыня — Усинск»). Ӧтув вӧдитчан сетьӧ ӧтувтчӧны промышленнӧй предприятиеяслӧн 1 сюрс км гӧгӧр подъезднӧй туйяс.
Коми Республикаын ӧтув вӧдитчан кӧрт туй сетьлӧн плотносьтыс лоӧ мутаслӧн 10 сюрс кв. км вылӧ 40 км.
Республикаын уджалӧны кӧрт туй транспортлӧн кык медшӧр предприятие асланыс тэчас юкӧдувъясӧн:
1) «Россияса кӧрт туйяс» ВАК филиал — Войвывса кӧрт туйлӧн Сосногорскса юкӧн (медшӧр уджыс — грузъяс нуӧм-вайӧм, предприятиелӧн балансӧ пырӧ ставнас медшӧр да отсӧг сетан инфраструктураыс). 2008 воын предприятиеӧн нуӧма-вайӧма 19,2 млн. тонна груз. Кӧрт туй транспортӧн новлӧдлан медшӧр грузъясӧн лоӧны: из шом (2008 воын — став нуӧм-вайӧм грузъясысь 41%), мусир да мусирысь прӧдуктаяс (25%), вӧр грузъяс (10%).
2) «Сыктывкар» вагоннӧй участок — «Россияса кӧрт туйяс» ВАК филиаллӧн — Федеральнӧй пассажирскӧй дирекциялӧн тэчас юкӧдув — Войвывса региональнӧй дирекциялӧн пассажиръясӧс могмӧдысь тэчас юкӧдув. 2008 воын нуӧма 2,9 млн. пассажирӧс. Республикаын ветлӧдлӧны ылі муясті ветлысь 16 поезд гоз, на пӧвстын 8 поезд гоз Войвывса региональнӧй дирекциялӧн пассажиръясӧс могмӧдысь.
Кӧрт туй транспортса предприятиеяслы сетсьӧ Коми Республикаса республиканскӧй бюджетысь государствосянь отсӧг карбердса перевозкаясысь убыток бергӧдӧм вылӧ да этша уджӧдан кӧрт туй линияяс уджӧдӧмысь убыток мыйтакӧ компенсируйтӧм вылӧ.
Коми Республика мутасын уджалӧ 7 аэропорт (Сыктывкар, Вӧркута, Уква, Печора, Ускар, Инта да Чилимдін), кодъяс лоӧны «Комиавиатранс» ФГӦП-лӧн тэчас юкӧдувъясӧн.
Республикаын авиаперевозкаяс вӧчӧны:
«Комиавиатранс» ФГӦП (пассажирскӧй да грузӧвӧй авиаперевозкаяс, сы лыдын Коми Республикаса сьӧкыда воӧдчан районъясӧ, уна сикас юкӧнса экономикаын авиауджъяс, корсьысян-мездан уджъяс, санзаданиеяс кузя авиауджъяс).
Регионын сынӧдті ветлӧм котыртӧмӧн веськӧдлӧ «Войвыв Ураллӧн аэронавигация» сынӧдті ветлӧм котыртысь государственнӧй корпорация» ВГӦП филиал.
Республикалӧн Сыктывкарын водзӧ стрӧитчӧ выль аэропорт, мый финансируйтсьӧ федеральнӧй бюджетлӧн сьӧм тшӧт весьтӧ «Россияса транспорт система выльмӧдӧм (2002—2010 вояс)» Федеральнӧй торъя мога уджтас олӧмӧ пӧртӧм серти.
Сы вӧсна мый автомашина да кӧрт туй сетьыс абу тырмымӧн, ю транспорт вермӧ уджавны сӧмын сезонъясӧ да Коми Республикалӧн мутасыс тӧдчымӧн паськыд, сынӧдса транспортлӧн зэв колана тӧдчанлуныс сыын, медым веськавны ылі районъясӧ.
2008 воын сынӧдса транспортӧн пассажиръясӧс новлӧдлісны Коми Республикаса сизим муниципальнӧй юкӧнъяслӧн сьӧкыда воӧдчан пунктъясӧ: Вуктылса, Интаса, Печораса, Ухтаса, Усинскса, Изьваса да Чилимдінса районъясӧ. 350-ысь унджык авиарейс вӧчӧма Ми-8 вертолётъясӧн. Перевозкаяс вӧчысь авиапредприятиеяслы вошӧм чӧжӧс бергӧдӧм вылӧ Коми Республикаса республиканскӧй бюджетысь сетӧма 49 млн. шайт.
Ыджыд социально-экономическӧй тӧдчанлун сетӧны Коми Республикаса юркар — Сыктывкар да каръяс: Печора, Уква да Ускар костын коставлытӧм авиарейсъяс. Медым кольны тайӧ авиалинияяссӧ, а сідзжӧ тайӧ маршрутъяс вылын индыны йӧзыслы лӧсялана тарифъяс, авиапредприятиеяслы Коми Республикаса республиканскӧй бюджетысь сетӧма сьӧм вошӧм чӧжӧссӧ бергӧдӧм вылӧ 2008 вося сентябрсянь декабрӧдз рейсъяс кузя 25,8 млн. шайт.
2008 воын Коми Республикаса аэропортъясысь нуӧма 269,0 сюрс мортӧс да 2,3 сюрс тонна груз.
Коми Республика мутасын овмӧс нуӧдан удж вӧчӧ уна сикас эмбур формаа пассажирскӧй автомашина транспортлӧн 102 предприятие, кодъяслӧн балансӧ пырӧ 1048 автомашина. Таысь кындзи, пассажиръясӧс нуӧм-вайӧмын автотраспортнӧй услугаяс сетӧны 427 асшӧр уджалысь, кодъяслӧн эмбурын 924 автомашина.
Пассажиръясӧс нуӧны-вайӧны 53 межмуниципальнӧй коставлыиӧм автобуснӧй маршрутъяс серти, кодъясӧс обслуживайтӧны конкурс серти бӧрйӧм услугаяс сетан правоа перевозчикъяс.
2008 воын пассажирскӧй автомашина траспортӧн нуӧма-вайӧма 108,1 млн. мортӧс да 45,5 млн. тонна груз.
Коми Республикаса республиканскӧй бюджетысь автомашина транспортса предприятиеяслы сетсьӧ сьӧмыс автотранспорт организацияяслысь вошан чӧжӧссӧ бергӧдӧм вылӧ, кодъяс нуӧны-вайӧны пассажиръясӧс автомашина траспортӧн межмуниципальнӧй туйясті (2008 воын — 9,1 млн.шайт).
Коми Республикаын ю туйяслӧн плотносьтыс лоӧ 1000 кв. км вылӧ 9,8 км.
Коми Республика мутасын ю транспорт услугаяс сетӧ Печораса вавывса туйясӧн да судоходствоӧн государственнӧй бассейнӧвӧй веськӧдланін, коді уджӧдӧ да сӧвмӧдӧ Печора бассейнлысь вавывса туйяс (кузьтаыс 2589 км), да Вынва ювывса туйясӧн да судоходствоӧн государственнӧй бассейнӧвӧй веськӧдланінлӧн вавывса туйяслӧн Сыктывкарса район, коді уджӧдӧ да сӧвмӧдӧ Эжва бассейнлысь вавывса туйяс (кузьтаыс 601 км).
Печора да Эжва бассейнъяслӧн вавывса туйяс видзсьӧны федеральнӧй бюджет тшӧт весьтӧ. Таысь кындзи, Коми Республикаса республиканскӧй бюджет тшӧт весьтӧ государствосянь сетсьӧ отсӧг Печора да Эжва бассейнъяслӧн регионса тӧдчанлуна юяс вылын суднояс видзӧм вылӧ (2008 воын — 1,6 млн. шайт).
Коми Республикаын ӧтув вӧдитчан ю транспортлӧн медшӧр предприятиеясӧн, кодъяс нуӧны-вайӧны пассажиръясӧс, грузъяс да нуӧдӧны сӧвтан-ректан уджъяс, лоӧны «Печораса ю пароходство» судноӧн ветлан компания ВАК, «Печораса ю порт» ВАК, «Печора» судноӧн ветлан компания ИКК.
Республикалӧн нёль муниципальнӧй юкӧнса мутасъясын (Чилимдін, Изьва, Вуктыл да Ускар районъясын) пассажиръясӧс нуӧны-вайӧны муниципальнӧйпытшса юясті.
2008 воын ва транспортӧн нуӧма-вайӧма 118,5 сюрс морт да 724,8 сюрс тонна груз.
Коми Республика мутасын мусир нуӧны:
«Харьяга-Уса» межпромыслӧвӧй мусир провод системаӧн ӧтув кузьтанас 150 км да вонас 12 млн. тонна;
«Уса-Ухта» да «Ухта-Ярославль» магистральнӧй мусир провод системаӧн ӧтув кузьтанас 1540 км да «Уса-Ухта» юкӧнын вонас 24,2 млн. тонна, а «Ухта-Ярославль» юкӧнын — вонас 20,3 млн. тонна.
Коми Республика мутасын магистральнӧй биару транспорт система артмӧ магистральнӧй биару проводлӧн нёль ӧчередьысь (кузьтаыс 7300 км), биару провод-отводъясысь (1200 км) да конденсатопроводъясысь (545 км). Медуна биару мунӧ Тюменскӧй обласьтса месторождениеясысь.
Коми Республика мутасын однониточнӧй магистральнӧй биару проводъяс системалӧн кузьтаыс 4000 км.
Магистральнӧй биару проводті дугдывтӧг мунӧ республикалӧн мутасын 100 млн. тоннаысь унджык естественнӧй биару.
Став грузъяс новлӧдлӧмын трубопроводнӧй транспортлӧн удельнӧй сьӧктаыс 66,1%.
Коми Республикаса ӧтув вӧдитчана государственнӧй автомашина туйяслӧн кузьтаыс (федеральнӧйяссӧ пыртӧмӧн) 2009 вося январ 1 лун вылӧ лоӧ 6360,921 км, кӧні 87,5% чорыд веркӧса, 12,5% — грунта туйяс.
Коми Республикаса ӧтув вӧдитчан государственнӧй автомашина туйяс юксьӧны: федеральнӧй вылӧ — 283,632 км (федеральнӧй сеть петкӧдчӧ "Вятка" (Коми Республикаын Киров — Мураши — Сыктывкар) магистральнӧй автомашина туйӧн) да территориальнӧй вылӧ — 6077,289 км.
Республикаын чорыд веркӧса ӧтув вӧдитчана автомашина туйяслӧн (федеральнӧйсӧ пыртӧмӧн) плотносьтыс лоӧ 1000 кв.км вылӧ 13,3 км. Россияса регионъяс костын автомашина туйяслӧн плотносьт серти Коми Республика босьтӧ бӧръя местаясысь ӧтиӧс, кӧні республикалысь экономикасӧ бура да вынйӧра сӧвмӧдӧм вылӧ автомашина туйяслӧн медічӧт коланлун серти эм сӧмын 60%.
Коми Республикаса ӧтув вӧдитчан территориальнӧй автомашина туйяс вылын эм 528 пос, сы лыдын 333 — капитальнӧй, 5257 ва лэдзан трубаясӧн, вавывса 18 пос, йи вывті 26 вуджанін, сы лыдын кузьта серти вӧвлытӧм йи вывті вуджанінъяс Печора ю вомӧн быдӧн кузьтаыс 1,5 км унджык.
Коми Республикаса 37,5% олан пунктын абу зумыд транспорт йитӧд чорыд веркӧса автомашина туйясӧн. Сизим районнӧй шӧринса олан пунктъясын, кӧні олӧны 300 сюрсысь унджык морт, сы лыдӧ пырӧны Печора, Усинск, Инта, Воркута каръяс, республиканскӧй автомашина туйяс сетькӧд да орчча регионъяскӧд абу зумыд транспорт йитӧдыс.
Коми Республикаын «Россияса транспорт система выльмӧдӧм (2002—2010 вояс)» федеральнӧй торъя мога уджтаслысь мероприятиеяс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ водзӧ стрӧитсьӧ республика мутасті мунысь «Санкт-Петербург — Медвежьегорск — Каргополь — Сыктывкар — Кудымкар — Перым» автомашина туй, а сідзжӧ дӧзьӧритсьӧны да дзоньтавсьӧны республика мутасті мунысь «Вятка» федеральнӧй автомашина туй юкӧнъяс.
Республикалӧн общӧй образование система йитӧ 371 лунся велӧдчанін, кӧні велӧдчӧны 93,4 сюрс велӧдчысь, 6 рытъя общеобразовательнӧй школа.
Коми Республикалӧн ыджыд мутасын уна сикт, и таысь артмӧ, мый 59% школаяс – тайӧ сиктса школаяс. Но та дырйи став велӧдчысьяс пиысь 78% велӧдчӧны карса школаясын.
Коми Республикаын збыльмӧдӧны профильнӧй велӧдчӧм. Медся коланаясӧн лоӧны: социально-гуманитарнӧй, физико-математическӧй, технологическӧй, социально-экономическӧй, химико-биологическӧй да филологическӧй. Велӧдан системалӧн медся приоритетнӧй могӧн лоӧ велӧдчан организацияясын региональнӧй, национальнӧй да этнокультурнӧй аслыспӧлӧслунъяс сӧвмӧмлы условиеяс лӧсьӧдӧм.
Коми Республикаын уна велӧдчанін, кӧні позьӧ босьтны шӧр да высшӧй образование. Шӧр образование позьӧ босьтны татшӧм нырвизьяс серти: сервис да связь, педагогика, экономика да вузасьӧм, медицина, право да информатика, туй лӧсьӧдӧм, искусство да культура, вӧркӧд уджалӧм, автомеханика.
Высшӧй велӧдан велӧдчанін пиысь позьӧ пасйыны Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университет (2014 воын вӧлі ӧтлаӧдӧма Коми государственнӧй педагогическӧй институткӧд), Ухтаса канму техническӧй университет, Коми республикаса канму службаӧ да велӧдан академия, Сыктывкарса вӧр институт. Сыктывкарын, Воркутаын, Ухтаын эмӧсь мукӧд карса университетъяслӧн филиалъяс.
Коми Республикаын туялан комплекс лоӧ Россияса регионъяс пӧвстын медся сӧвманаяс пиысь ӧти. 20-ӧд нэм заводитчигӧн на Коми Республикалӧн мутас вылын уджалісны Печора крайлысь вӧр-ва озырлун да наӧн вӧдитчан позянлун туялан уна лыда экспедицияяс. Россияса наукаяс академиялӧн медводдза регионса туялан котыртӧмӧн вӧлі Печорскӧй естественно-историческӧй станция, кодӧс вӧлі восьтӧма 1906 воын.
Медводдза туялан котыр – Коми му туялан котыр – вӧлі лӧсьӧдӧма Сыктывкарын 1922 воын. Могыс вӧлі туявны Коми му быд боксянь. Коми мулӧн вӧр-ва озырлунъяс интересуйтісны уна лыда туялан шӧринъясӧс. Коми му туялан Общество пуктіс ыджыд пай гуманитарнӧй юкӧнын туялан уджъяс котыртӧмын.
30-ӧд воясӧ заводитчӧны Коми Республика мутас вылын планомернӧй академическӧй туялӧмъяс. История, коми кыв, литература, му вӧдитӧм да геология туялӧм сӧвмӧдӧм могысь 1934 воын Сыктывкарын котыртчӧ Коми научно-исследовательскӧй институт. Сідзкӧ, Коми автономиялӧн медводдза кызь во сӧвмӧмын лои шедӧдӧма коми войтырлӧн история да культура туялӧмын колана бӧртасъяс, а вӧр-ва ресурсъяс туялӧмъяс лоины подулӧн нефть да из шом отрасльяс лӧсьӧдӧмлы. Налӧн сӧвмӧмыс топыда йитчӧма татшӧм Войвыв туялысьяскӧд, кыдзи Чернов А.А. и Чернов Г.А., Варсанофьева В.А. и мукӧд.
1944 воын Сыктывкарӧ вуджӧдісны СССР-са Наукаяс Академиялысь Кольскӧй да Севернӧй базаяс. Та подув вылын лои котыртӧма СССр-са Наукаяс Академиялӧн Коми АССР-са база. Тайӧ отсаліс теоретическӧй да прикладнӧй могъяс решитӧм. Базалӧн вӧлі кык отдел: геологическӧй да биологическӧй, а сідзжӧ гидрология да гидробиология секторъяс. Сёрӧнджык тайӧ база улӧ пырисны коми войтырлӧн кыв, письменность да история Отдел да Выльгортса плодопитомник, коді лои бертовтӧма Научно-экспериентальнӧй пунктӧ.
1949 воын СССР-са Наукаяс Академияса Коми база вӧлі бертовтӧма СССР-са Наукаяс Академияса Коми филиалӧ. 1958 воӧ вӧлі котыртӧма медводдза институт – Геология Институт, кытчӧ вӧлі пырӧны кык сектор, квайт лаборатория да геологияса музей. Сійӧ жӧ воӧ вӧзйӧма котыртны химия Отдел да энергетика да ва хозяйство Отдел. 1956-1957 воясӧ лои артмӧдӧма экономистъяслӧн торъя отдел. 1962 воын вӧлі артмӧма биология институт, кытчӧ пыртӧма 10 лаборатория, 1970 воӧ котыртсьӧ кыв, литература да история Институт.
1987 воӧ артмис СССР-са Наукаяс Академияса Уральскӧй да Дальневосточнӧй отделениеяс. И тайӧ кадӧ Коми филиал лои бертовтӧма СССР-са Наукаяс Академияса Уральскӧй отделениеса Коми наука шӧрин. Ӧти воӧн сёрджык Коми наука шӧринӧ содтысисны выль институтъяс: войвывлӧн экономика да социальнӧй проблемаяс Институт да физиология Институт.
1991 восянь вежсис ним. Ӧні сійӧ кутіс шусьыны Россияса Наукаяс Академияса Уральскӧй отделениеса Коми наука шӧрин. Талун Коми наука шӧрин ӧтлаӧдӧ квайт институт, математика отдел, ӧткадялан кардиология отдел да с.в.; сылӧн эм аслас йӧзӧдчанін, научнӧй библиотека, геология, биология да археология музейяс да ассьыс социальнӧй инфраструктура.
Коми наука шӧринын уджалӧны татшӧм нималана школаяс: минералогияысь Н.П. Юшкинлӧн, экологическӧй физиологияысь М.П. Рощевскӧйлӧн,
молекулярнӧй иммунологияысь Ю.С. Оводовлӧн. Бура сӧвмӧ академик А.М. Асхабовлӧн школа.
Коми наука шӧринын фундаментальнӧй да прикладнӧй туялӧмъяс лоӧны инновационнӧй сӧвмӧмлы подулӧн, торйӧн нин вӧр-ва отрасльясын. Коми наука шӧринлӧн водзӧ кежлӧ удж – физика, математика да биохимия туялӧм паськӧдӧм, институтъяс бердын инновационнӧй шӧринъяс котыртӧм, выль корпусъяс да стационаръяс лӧсьӧдӧм.
Ӧнія кадӧ Коми наука шӧринлӧн веськӧдлысьӧн лоӧ экономика наукаяс доктор, профессор Андрей Геннадьевич Шеломенцев.
Россияса Наукаяс Академияса Уральскӧй отделениеса Коми наука шӧринлӧн кыв, литература да история институт вӧлі артмӧма 1970 воын.
Медводдза директорӧн вӧлі Коми АССР-са социальнӧй да политическӧй история туялысь, история наукаяс кандидат – Н.Н. Рочев. 2011 восянь институтӧн веськӧдлысь – история наукаяс кандидат И.Л. Жеребцов.
Коми Республикаын история да филология туялӧм артмӧм йитчӧма татшӧм нималана туялысьяскӧд, кыдзи А.С. Сидоров, В.И. Лыткин, В.Н. Давыдов, Л.И. Жеребцов, Н.А. Колегова, А.К. Микушев, Ф.В. Плесовский, М.А. Сахарова, Г.Г. Бараксанов, А.Е. Ванеев, Т.И. Жилина, Ю.Г. Рочев да мукӧд.
2019 вося ӧшым тӧлысьсянь институтын уджалӧ 105 морт, на пиысь 78 научнӧй работник, 1 Россияса Наукаяс Академияаса академик, 13 доктор да 48 наукаяс кандидат.
Институтын уджалысьяс нуӧдӧны история, археология, этнография, фольклористика, кыв туялӧм да литературоведение серти фундаментальнӧй туялӧмъяс. Тайӧ туялӧмъясыс нуӧдсьӧны татшӧм шӧр нырвизьяс серти:
· Коми да мукӧд Европейскӧй Северса войтыръяслысь политическӧй, социальнӧй да экономическӧй историялысь, демографиялысь, культуралысь проблемаяс видлалӧм
· Из, металл эпохаяс дырйи археология культура туялӧм
· Коми да мукӧд войтырлысь кыв, литература да фольклор туялӧм, Евразия мутас вылын культураяс йитчӧм видлалӧм.
· Историко-культурнӧй наследие туялӧм да видзӧм
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.png){kind=small}
