Айму вӧсна Ыджыд тыш

Айму вӧсна Ыджыд тыш (1941—1945) — СССР-лӧн вир кисьтана тыш нацистскӧй Германиякӧд да сылӧн союзникъяскӧд: Болгария, Венгрия, Италия, Румыния, Словакия, Финляндия, Хорватия.

История

1941 вося лӧддза-номъя тӧлысь 22 лунӧ фашистскӧй Германия война юӧртӧг уськӧдчис Сӧвет Союз вылӧ. Медводдза кадас СССР-са вынъясын вӧліны зэв ыджыд воштӧмъяс. Дженьыд кадӧн вӧчӧма вӧлі ставсӧ, медым ӧдйӧджык вуджӧдны война рельсъясӧ канму органъяс, промышленносьт, транспорт да видз-овмӧслысь уджъяссӧ.

2016 вося косму 30-ӧд лунӧ Россияса оборона министрӧс вежысьлӧн отсасьысь, Россияса военно-историческӧй котырлӧн Шӧр сӧветӧ пырысь генерал-майор Александр Кириллин юӧртіс, архивъяс уна во чӧж туялӧм бӧрын мый Айму вӧсны Ыджыд тышын СССР воштіс 8 миллион 866 сюрс 400 морт (усьӧмаяс, пленӧ веськалӧмаяс да юӧртӧг вошӧмас). Немеч пленысь бӧр воӧма 1,8 млн морт. Война кадӧ немеч армия воштӧма 6,7 млн мортӧс.^[1]

Коми му Айму вӧсна Ыджыд тыш кадӧ

Война мӧд лунас нин тыш вылӧ кутісны босьтны запасӧ гижлӧм военнообязаннӧйъясӧс. Коми АССР-са военкоматъясӧ медводдза вежонас вӧлі вайӧма армияӧ босьтӧм 2 сюрс гӧгӧр заявление. Республикаса военкоматъяс пыр Айму дорйыны мӧдӧдчӧма 169,6 сюрс морт, на пиысь 100 сюрс гӧгӧр пукалысь.

Комияс тышкасисны став фронтса 25 дивизияын. Асьнысӧ нимӧдісны 263 стрелковӧй дивизия, 24-ӧд Самара-Ульяновск Гӧрд дӧрапаса стрелковӧй дивизия (тышкасис Рытыввыв, Калинин, Сталинград, 4-ӧд Украинаса, 1-дза Украинаса фронтъясын, тышъяс помаліс ода-кора тӧлысь 14-ӧд лунӧ Берлин дорын), 28-ӧд Гӧрд дӧрапаса Невельса стрелковӧй дивизия (тышкасис Калинин, Балтикабердса, 2-ӧд Балтикабердса фронтъясын, тышъяс помаліс ода-кора тӧлысь 9-ӧд лунӧ Бухарест улын, кор вӧлі Вылыс Главнокомандование Ставка бердын).

Айму вӧсна Ыджыд тышъяс дырйи фронтъясын тышкасис кык сюрс сайӧ ныв Коми муысь. Изьва да Усва районъясын вӧлі лӧсьӧдӧма кӧр баталёнъяс: 4 сюрс сайӧ кӧръясӧн война вылӧ мунісны 800 кӧр видзысь да ветеринар. Найӧ тышкасисны сэні, кӧні оз вермы вӧлі мукӧдсикас транспорт. Кӧръяслы да йӧзлы ковмис мунны 1150 километр 40 градус кӧдзыд дырйи.

Коми Республикаысь уна йӧз вӧліны нималана военачальникъясӧн. Генерал-лейтенант Д.Г. Дубровский (Сивков) вӧлі фронтын военнӧй сӧветӧ пырысьӧн, гвардиса полковник Н.В. Митюшев командуйтіс «Катюша» миномётнӧй полкӧн, С.И. Турьев — дивизияӧн, М. Осипов, А. Жилин - танкъяса бригадаясӧн, Иван Выборов да Николай Митюшев — полкӧн. Айму вӧсна Ыджыд тыш кадӧ асьсӧ бура петкӧдлӧмысь да повтӧмлунысь Коми АССР-ысь 25 мортлы сетӧма Сӧветскӧй Союзса Герой ним.

1941 воын промышленносьт петкӧдліс выль тшупӧдъяс. Кер вӧлі пӧрӧдӧма 1,7 млн. куб. метр вылӧ унджык, на лыдын 1 млн. куб. метр война могъяса кер. 1940 во серти кык пӧв унджык лэдзӧма прӧдукция, ёнджыкасӧ выльсикасторъяс. 1942 воын нин вӧр овмӧсъяс вӧчалісны лыжияс, Чилимдінса замша заводын кутісны вӧчны авиациялы аслыссикас замша.

Изьваын са заводын П. Палкин веськӧдлӧм улын панісны лэдзны керамикаысь горелкаяс. Горелкаяс вӧчӧм могысь сырьё корсигӧн мыждӧм геолог В.А. Калюжный аддзис гӧра чукӧрын титан. Кӧрттуй пос вӧчигӧн кӧрт пыдди кутісны вӧдитчны пуӧн. Войвыв Печора кӧрт туйлы вӧлі вайӧма Москваын Сӧвет дворечлы дасьтӧм конструкцияяс, а сідзжӧ Москва-Волга канал вомӧн кӧрт послы дасьтӧмторъяс. Коми муын ёна вӧлі бурмӧдӧма кӧрт туй, мый сетіс позянлун унджык нуны Вӧрткутаысь изшом, кер да мукӧдтор. 1943 воын немечьяс шыбитісны Коми муӧ диверсант чукӧр, медым бырӧдны Печора вомӧн кӧрттуй поссӧ, но тайӧ котырсӧ вӧлі кыйӧма.

Коми АССР-ысь унатор вӧлі нуӧны Айму вӧсна Ыджыд тыш кадӧ. «Ухтакомбинатом» война кадӧ кык пӧв содтіс мусир перйӧм; 1945 воын вӧлі перйӧма 172,5 сюрс тонна. Термическӧй саысь вӧлі вӧчӧны сэсся унасикас резина.

Ӧдйӧ сӧвмис Печора изшом бассейн, кытысь изшом муніс Войвыв саридз флотӧ, Ленинградӧ, Кировӧ, Горькийӧ, Москваӧ. Айму вӧсна Ыджыд тыш кадӧ вӧлі вӧчӧма 29 выль шахта Воркутаын да Интаын, на пиысь 12-сӧ кутісны уджӧдны. 1945 воын «Воркутауголь» вӧлі перйӧ 2,2 млн. тонн изшом.

Уна мужичӧйӧс вӧлі босьтӧма война вылӧ. Та вӧсна чиніс кер пӧрӧдӧм. 1940 воын кӧ Коми АССРысь вӧлі петкодӧма 6,8 млн. куб. м., 1944 воын — сӧмын 4,2 млн. Вӧр вӧлі мунӧ СССР-са 40 заводӧ.

Война кадӧ, 1940 восянь 1945 воӧдз, 19 пӧв содіс Коми АССР-ын мастерскӧй да цех лыдыс. Сэні вӧчисны армиялы да йӧзлы коланаторъяс: кӧм, пась, шапка, кепысь да с.в. Сыктывкарын кыпӧдӧма вӧлі кучикысь кӧм вӧчан комбинат, кӧні вурисны 100 сюрс кӧмӧдз. Коми АССР-ын вӧлі лэдзӧны 400 гӧгӧр вӧчастор.

1940 воын кӧ колхозъясын уджаліс 100,4 сюрс морт, 1944 воын — сӧмын 82,4 сюрс. Ковмис колхозын удж кыдзи вӧчны мукӧдтор: пӧрӧдчыны да кылӧдчыны, новлыны груз и с.в. Колхозъясын война кадӧ вӧлі уджалӧны 10-11 час, бырӧдісны отпускъяс. Уджалісны тшыг нисьӧ пӧт, эз тырмы техника да уджалысь ки. Та вылӧ колхозъяс вӧлі сетӧны унджык прӧдукция — 12 сикас видз-му да пемӧс видзантор.

Война кадӧ Комиысь колхозъяс сетісны канмулы 47,3 сюрс тонна тусь, 89 сюрс тонна картупель, 15,5 сюрс тонна овош, 14 сюрс тонна яй, 25,6 сюрс тонна йӧв; уна вурун, кучик, дона ку. Уна миллион шайт йӧзыс чукӧртісны, медым вӧчны «Коми колхозник» да Коми АССР нима танковӧй колоннаяс, «Печораса комсомолец» да «Коми пионер» авиакотыръяс, торъя танкъяс да самолётъяс. Коми АССР-са олысьяс Оборона фондӧ 59,1 млн. шайт, сдайтісны 4800 скӧт юр, 202 тонна тусь, 236 сюрс литра йӧв, 126,4 сюрс тонна овош.

Видзӧдӧй сідзжӧ

• Комиын Слава ордена тыр кавалеръяс
• Комиын СССР-са геройяс

Ӧшмӧсъяс

• Насыров В. Работа военного комиссариата Коми АССР в годы Великой Отечественной войны // Книга Памяти Республики Коми. — Сыктывкар, 2002. — Т. 9.
• Республика Коми в годы Великой Отечественной войны // Коми Республикаын вӧр видзан шӧрин

Ыстӧдъяс

1. В Минобороны уточнили данные по потерям СССР в Великой Отечественной войне (рочӧн; 2016.04.30 лун)