Înglistan

Îngilistan, Înglîzistan yan jî Îngiltere, (bi îngilîzî: England) welatek e ku beşek ji Keyaniya Yekbûyî ye. Îngilîstan li rojavayê xwe bi Wales û ji aliyê bakurê ve bi Skotlendê re sinorên axê parve dike. Deryaya Îrlendayê li bakurê rojavayê Îngilîstanê û li başûrê rojava jî Deryaya Keltî heye. Welat, girava Brîtanya Mezin ji heştan pênc ê giravê ku li bakurê Atlantîkê ye û zêdetirî 100 giravên piçûktir, wek Giravên Scilly û Girava Wight, vedihewîne.

Ev gotar derbarê Îngilistan e. Ji bo dewletê Brîtanî, Keyaniya Yekbûyî binêre.

Înglistan England
Ala Mertal
Şûnewarê England
Şûnewarê England
Paytext û bajarê mezin		London 51°30′Bk 0°7′Ra
Zimanên fermî		Inglîzî
Ziman naskirin		Kornî
Demonîm		Înglîz (bi inglîzî: English)
Rêveberî		Keyaniya makezagonî Demokrasiya parlamenê
•	Keybanû	Charles III
Rûerd
•	Giştî	130.279 km2
Gelhe
•	2019 Texmînkirin	56,286,961[1]
•	2011 Giştî	53,012,500[2]
•	Tîrbûn	432/km2}
Dirav		Sterling (GBP)
Demjimêr		UTC
•	Havîn (DH)	+1 seet (UTC+1)
Hatûçûna ajotinê		çep
Koda telefonê		+44
ISO 3166		GB-ENG

Devera ku niha wekî Îngilistan tê binavkirin, yekem car di serdema Paleolotîka Jorîn de ji hêla mirovên nûjen ve hate niştecîh kirin, lê navê xwe ji Angles digire ku qebîleyek Alman e ku navê xwe ji nîvgirava Anglian girtiye ku di sedsalên 5an û 6an de li deverê bi cih bûne. Îngilîstan di sedsala 10an de bû dewletek yekgirtî û ji Serdema Keşfê re, ku di sedsala 15an de dest pê kir, bandorek çandî û qanûnî ya girîng li cîhana berfireh kiriye.^[3] Zimanê Îngilîzî, Dêra Anglican û hiqûqa Îngilîzî - bingeha pergalên dadrêsî yên gelek welatên din ên li çaraliyê cîhanê - li Îngilîstanê pêş ketin û pergala rêvebirî ya parlemanî ya welêt ji aliyê neteweyên din ve bi berfirehî hate pejirandin.^[4] Şoreşa Pîşesaziyê di sedsala 18an de li Îngilîstanê dest pê kir û welat civaka xwe veguherand yekem neteweya pîşesaziyê ya cîhanê.^[5]

Toponîmî

Navê Îngilistan ya bi îngilîzî "England" ji navê Îngilîzî ya Kevin England, ku tê wateya "welatê Angles" hatiye wergirtin.^[6] Angles yek ji eşîrên Almanî bûn ku di Serdema Navîn a Destpêkê de li Brîtanyaya Mezin bi cih bûne. Angles ji nîvgirava Anglia ya li herêma Bay of Kiel (dewleta Almanya ya îro Schleswig-Holstein) a Deryaya Baltîkê hatine.^[7] Bikaranîna herî zû ya tomarkirî ya têgînê, wekî "Engla londe", di wergera sedsala nehan a dereng de ya bi Îngilîziya Kevin a Dîroka Dêrî ya Gelên Îngîlîzî ya Bede ye. Piştre re ev têgîn ji ya nûjen bi wateyek cûda hate bikar anîn ku tê wateya "erdê ku Îngilîzî lê dijîn" û ew mirovên îngilîzî yên ku niha başûr-rojhilatê Skotlenda ye lê di wî demê beşek ji Padîşahiya Îngilîzî ya Northumbria yê bûn.

Destûra herî pêşîn a pejirandî ya Angles di xebata sedsala 1an de ji aliyê Tacitus ve di pirtûka Germania de, ku tê de peyva latînî Anglii tê bikar anîn, pêk tê.^[8] Etimolojiya navê eşîrê bi xwe ji aliyê lêkolîneran ve tê nîqaşkirin; hatiye pêşnîyar kirin ku ew ji awayê nîvgirava Angeln, ji awaya goşeyî tê. Çawa û çima têgeheke ku ji navê eşîreke ku ji yên din kêmtir e girîngtir bûye, wek Saksonan, ji bo tevahiya welat û gelên wî ku hatiye bikaranîn, nayê zanîn, lê xuya ye ku ev bi edetên bangkirinê ve girêdayî ye. Dibe ku nav ji aliyê gelê almanî yên li Brîtanyayê Angli Sakson yan jî Saksonên Îngilîzî ji bo ku wan ji Saksonên parzemînî (Eald-Seaxe) yên Saksonya kevin di navbera çemên Weser û Eider de li Almanyaya bakur cuda bikin, hatibe bikaranîn.^[9]

Dîrok

Pêşdîrok û serdema kevnar

Stonehenge, bîrdariya neolîtîk.

Dîtina zozanên çiyayê pêşkevtî yê Kela Maiden, Dorset.

 Gotara bingehîn: Dîroka Îngilistanê

Delîlên herî kevn ên naskirî yên hebûna mirovan li devera ku nuha wekî Îngilîstan tê zanîn ew Homo antecessor e ku nêzî 780.000 sal berê ye. Hestiyên herî kevn ên proto-mirovan ên ku li Îngilîstanê hatine keşfkirin 500.000 sal berê ne.^[10] Her çend niştecîhên mayînde tenê di nav 6.000 salên dawî de hatibe damezrandin jî ku wekî mirovên nûjen têne zanîn di serdema Paleolotîka Jorîn de li herêmê jiyan kirine.^[11] Piştî serdema qeşayê ya dawîn tenê ajalên bi pêsîrî yên mezin ên wekî Mammoth, Bîzon û Gagirdanên bi hirî mane. Nêzîkî 11.000 sal berê, dema ku qeşayê dest bi paşvekişînê kir, mirovan li herêmê ji nû ve dest bi niştecihiyê kirine; lêkolînên genetîkî destnîşan dike ku niştecihên herêmê ji bakurê nîvgirava Îberyayê hatine. Asta deryayê ji ya îro kêmtir dibe û Brîtanya bi perçeyên bejayiyê bi perçeyên bejayî yên Îrlanda û Ewrasyayê ve tê girêdan.^[12] Piştî carek dinê bilindbûna deryayê, 10.000 sal berê ji Îrlanda û piştî du hezar sal berê jî ji Ewrasyayê hatiye veqetandin.

Serdema navîn

Kopî ya helmeta merasîma Sutton Hoo ya sedsala 7an ji Padîşahiya Rojhilata Anglia.

Vekişînên leşkerî yên Romaya Brîtanya ji dagirkirina pagan, şerkerên deryavan ên ji bakur-rojavayê parzemîna Ewropayê, bi taybetî Sakson, Angles, Jutes û Frisyan re vekirî hiştin ku demek dirêj êrîşî peravên parêzgeha Romayê kiribûn.^[13] Piştre van koman di sedsalên pêncemîn û şeşan de, di destpêkê de li beşa rojhilatê welêt, bi hejmareke zêde dest pê kir ku bi cih bibin. Di dawiya sedsala 6an de, pêşkevtina wanê bi dehsalan piştî serkeftina Brîtanî li Şerê Çiyayê Badon hate rawestandin, lê piştre ji nû ve dest pê kir, dor li deştên bi bereket ên Brîtanyayê girt û devera di bin kontrola Brîtanî de daxist rêzek dorpêçên cihê yên li welatê dijwartirîn ên li rojava. Nivîsarên hemdem ên ku vê serdemê vedibêjin pir kêm in, ji ber vê yekê wesifkirina vê serdemê wekî Serdemek Tarî têne zanîn. Ji ber vê yekê cewher û pêşveçûna rûniştina Îngilîstanê ya Anglo-Saksonî di nav nakokiyên berbiçav de ye; lihevhatina ku derketiye holê ev e ku ew li başûr û rojhilat di astek mezin de çêbû, lê li bakur û rojava kêmtir girîng bû, ku zimanên keltî jî li deverên di bin kontrola Anglo-Sakson de berdewam bûn.^[14] Xirîstiyaniya serdest a Romayê, bi gelemperî, li herêmên dagirkirî ji hêla paganîzma Anglo-Sakson ve hatibû veguheztin, lê ji sala 597an û pê ve ji hêla mîsyonerên ji Romayê ve bi rêberiya Augustînus ve hate vegerandin.^[15]

Modern a dereng û hemdem

Di bin Padîşahiya Brîtaniya Mezin a nû damezrandî de, encamên Civata Qraliyetê û destpêşxeriyên din ên Îngilîzî bi Ronakbîrên Skotlendî re li hev kirin da ku di zanist û endezyariyê de nûbûnên biafirînin, dema ku mezinbûna mezin a bazirganiya Brîtanî ya li derveyî welat ku ji hêla Hêza Deryayî ve hatiye parastin rê li ber damezrandina Împeratoriya Brîtanî vekir. Li hundurê wê Şoreşa Pîşesaziyê ajot, serdemek guherînek kûr di şert û mercên sosyoekonomîk û çandî yên Îngilîstanê de, di encamê de çandiniya pîşesazî, çêkirin, endezyar û madenê û her weha toreyên nû û pêşeng ên rê, rêhesin û avê ji bo hêsankirina berfirehkirin û geşepêdana wan.^[16] Vekirina Qenala Bridgewater a Bakur-rojavayê Îngilîstanê ya sala 1761an de serdema qenalan li Brîtanyayê da destpêkirin.^[17] Di sala 1825an de yekem rêhesinê rêwiyan ên bi lokomotîfên hilmê yên domdar ên cîhanê - Trena Stockton û Darlington - ji gel re vebû.^[18]

Demografî

Niştecîh

Nifûsa Îngilîstan û Wales li gorî deverên îdarî.

Bi zêdetirî 53 milyon niştecîhên li Îngilîstan e heta niha welatê herî qelebalix ê Keyaniya Yekbûyî ye ku ji sedî 84ê tevheviya niştecihan pêk tîne.^[19] Îngilîstan weke yekîneyeke ku li hemberî dewletên navneteweyî were pîvandin , ji aliyê nifûsê ve dibe welatê herî mezin 25em a cîhanê.

Delîlên genetîkî destnîşan dikin ku ji sedî 75–95 di xeta bav û kalan de ji niştecîhên pêşdîrokî yên ku bi eslê xwe ji Nîvgirava Îberî hatine û her weha ji sedî 5 jî beşdariyên ji Angles û Saksonan û hêmanek girîng jî ji Skandînavya (Vîkîng) ye.^[20] Lêbelê genetîkzanên din texmînên genetîkê almanî dikin ku heta nîvî-cih digire.

Ziman

Îngilîzî ku îro ji hêla sed mîlyon mirovên ku li çaraliyê cîhanê ve tê axaftin, li ckhê ku îro ya Îngilîstan e ku li wir zimanê sereke dimîne, derketiye. Li gorî serjimariya sala 2011an, zimanê îngilîzî ji hêla nifûsa Îngilîstanê ji sedî 98 ji nifûsê ve baş yan jî pir baş tê axaftin.^[21] Îngilîzî zimanekî Hind-Ewropî ye ku ki şax a îngilîzî-frisî ya malbata cermenî ye.^[22]

Ziman	Axaftvanên xwemalî (hezar)
Îngilîzî	46,937
Polandî	529
Pencabî	272
Ûrdûyî	266
Bengalî	216
Gujaratî	212
Erebî	152
Fransî	145
Portekizî	131
Galerkî	8
Cornish	0.6
Yên din	2,267
Giştiya niştecihan	51,006

Binêre

• Keyaniya Yekbûyî
• London
• Keyaniya Merciayê

Çavkanî

1. "Population estimates for the UK, England and Wales, Scotland and Northern Ireland – Office for National Statistics". www.ons.gov.uk.
2. "2011 Census: Population and Household Estimates for England and Wales, March 2011". www.ons.gov.uk.
3. "England". web.archive.org. 16 gulan 2008. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 16 gulan 2008. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
4. "United Kingdom country profile". BBC News (bi îngilîziya brîtanî). 7 sibat 2020. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2022.
5. "Industrial Revolution". web.archive.org. 27 nîsan 2008. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 27 nîsan 2008. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
6. "england | Etymology, origin and meaning of the name england by etymonline". www.etymonline.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2022.
7. England, 1866–1869. University of South Carolina Press. rr. 271–284.
8. "Tacitus". Wikipedia (bi îngilîzî). 20 gulan 2022.
9. Massa, Werner (2004). Crystal Lattices. Berlin, Heidelberg: Springer Berlin Heidelberg. rr. 3–11. ISBN 978-3-642-05841-7.
10. CA (24 gulan 2007). "500000 BC - Boxgrove". Current Archaeology (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2022.
11. "Geo-East Special Projects Chalk East - Chalk Economy & Culture". web.archive.org. 5 adar 2011. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 5 adar 2011. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
12. "Quaternary Palaeoenvironments Group (QPG) » History of the major rivers of southern Britain during the Tertiary". www.qpg.geog.cam.ac.uk. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2022.
13. "BBC - History - Ancient History in depth: Overview: Anglo-Saxons, 410 to 800". www.bbc.co.uk (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2022.
14. "Fox—The P-Celtic Place-Names of North-East England and South-East Scotland". www.heroicage.org. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2022.
15. "England History - Part 4". www.picturesofengland.com. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2022.
16. "BBC - History - The Workshop of the World". www.bbc.co.uk (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2022.
17. "Nevell, John (d 1697)". Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. 6 sibat 2018.
18. "England". Wikipedia (bi îngilîzî). 24 tîrmeh 2022.
19. "Niştecih Îngilistan" (PDF). webarchive.nationalarchives.gov.uk. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2022.
20. Extended Born-Oppenheimer Approximations. Hoboken, NJ, USA: John Wiley & Sons, Inc. 28 adar 2006. rr. 197–223. ISBN 978-0-471-78008-3.
21. "Data Viewer - Nomis - Official Census and Labour Market Statistics". www.nomisweb.co.uk. Roja gihiştinê 24 tîrmeh 2022.
22. Arlotto, Pam W.; Irby, Susan P. (5 sibat 2020). "Orchestrating Value". doi:10.4324/9780429429507. {{cite journal}}: Ji bo journal parametreya |journal= hewce ye (alîkarî)

Girêdanên derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Înglistan de hene.