From Wikipedia, the free encyclopedia
Perû (spanî República del Perú, fermî Komara Perûyê) yek ji dewletên Amerîkaya Başûr e. Ew li bakur Ekuador û Kolombiya, li rojhilat Brezîl, li başûr-rojhilat Bolîvya, li başûr Şîle û li rojava jî Pasîfîk re sînor kirî ye. Li başûr û rojavayê welêt bi Okyanûsa Pasîfîk ve tê sînorkirin.
| República del Perú | |||||
| Komara Perûyê | |||||
| |||||
| Gotina netewî: Firme y feliz por la unión (Spanî: Aramî û Dilşa bi Yekitî ye) | |||||
| Sirûda netewî: Somos libres, seámoslo siempre | |||||
.svg) | |||||
| Zimanên fermî | Spanî, kîçwa (Kichwa) û aymara
| ||||
| Paytext | Lîma 12°02′Bş 77°01′Ra | ||||
| Bajarê mezin | Lîma | ||||
| Sîstema siyasî | Komarî | ||||
| - Serokdewlet - Serokwezîr |
Pedro Castillo Aníbal Torres | ||||
| Rûerd - Giştî - Av (%) |
1.285.220 km2 0,4 | ||||
| Gelhe - Giştî (2015) - Berbelavî |
31 151 643 kes 24,2 kes/km2 | ||||
| Serxwebûn | 28'ê pûşperê 1821 ji Spanya | ||||
| Dirav | Nuevo Sol (PEN) | ||||
| Dem | UTC-5 | ||||
| Nîşana înternetê | .pe | ||||
| Koda telefonê | +51 | ||||
 Nexşe Perû | |||||
Perû welatek pirreng e ku xwedan jîngehên cuda ye, wek deştên hişk ên herêma peravê Pasîfîkê li rojava, lûtkeyên çiyayên Andê yên ku ji bakur berbi başûrê rojhilatê welêt dirêj dibin, û daristanên baranê yên tropîkal ên Amazonê li rojhilat bi Çemê Amazonê.[1]
Gelheya Perûyê 34 mîlyon e û paytext û bajarê herî mezin Lîma ye. Bi 1,28 mîlyon km2, Perû 19emîn welatê herî mezin ê cîhanê ye, û yê sêyemîn mezintirîn li Amerîkaya Başûr.
Xaka Perûyê di heyamên kevnar û navîn de malê çend çandan bû, û xwedan yek ji dirêjtirîn dîroka şaristaniyê ya her welatekî ye, ku mîrata xwe vedigere hezarsala 10an BZ. Di nav çand û şaristaniyên pêş-kolonyal de şaristaniya Caral-Supe (şaristaniya herî pêşîn a li Amerîkayê û yek ji dergûşên şaristaniyê tê hesibandin), çanda Nazca, împeratoriyên Warî û Tiwanaku, Padîşahiya Cusco, û Împeratoriya Inkayan, dewleta herî mezin a naskirî ya li Amerîkaya pêş-kolombiyayê, hene.
Împeratoriya Spanyayê di sedsala 16an de piştî zeftkirina herêmê cîgirek ava kir, ya ku piraniya herêmên wê yên Amerîkaya Başûr, bi paytexta wê Lîma, dihewand. Xwendina bilind li Amerîka bi damezrandina fermî ya Zanîngeha Neteweyî ya San Marcos li Lîmayê di sala 1551ê de dest pê kir. Perû di sala 1821ê de bi fermî serxwebûna xwe îlan kir, û piştî kampanyayên leşkerî yên biyanî yên José de San Martín û Simón Bolívar, û şerê diyarker ê Ayacucho, Perû di sala 1824an de serxwebûna xwe bidest xist.
Di salên paşîn de, welat pirsigrêka bêîstîqrariya siyasî kişand heya ku ji ber bikaranîna madeya guano serdemek aramiya aborî û siyasî dest pê kir. Dûv re, Şerê Pasîfîkê (1879–1884) bi Şîlî re Perûyê xiste krîzê, ku ji vê yekê olîgarşiyê bi riya Partiya Civilista desthilatdarî girt.
Di sedsala 20an de, welat bi derbeyan, tevliheviyên civakî, û nakokiyên navxweyî derbas bû, her weha serdemên aramî û bilindbûna aborî tê de. Di salên 1990an de, welat di bin rêberiya Alberto Fujimori de modelek aborî ya neolîberal pêk anî, bi îdeolojiya wî ya siyasî ya Fujîmorîzmê ku rêveberiya Perû heya roja îro bi kulta kesayetiyê vedihewîne.[2] Dema ku di salên 2000an de ku geşbûna kelûpelan pêk hat, Peru serdemek mezinbûna aborî ya domdar û kêmbûna xizaniyê dît. Di nav salên 2010an û heya salên 2020an de, krîzên siyasî û pandemiya COVID-19 li Perûyê qelsiyên dirêj ên tunebûna fonksiyona siyasî ya milet eşkere kirin. Digel vê yekê eşkere bû ku hikûmet êdî nikare karûbarên civakî ji bo hemwelatiyên xwe pêk bîne, û aloziyen giran û berfireh ji sala 2023an dest pê kirine. Gel bi fikar e ku rêberên siyasî li Lîmayê li hikûmetek otorîtertir digerin.[3] Pêvajoya lêpirsîna parlamenê di makezagona 1993an a Perûyê bi awayekî berfireh û kêfî tê şîrove kirin. Wekî din, biryarek ji hêla Dadgeha Destûra Bingehîn a Perû ve di sibata 2023an de kontrola bêkêmasî ya kongreyê li ser hikûmeta Perûyê da.[4][5][6] Ji ber protestoyên bêsekin, li paytext Lîma heya 2ê hezîrana 2023an rewşa awarte heye.[7]
Çiyayên Perûyê herî bilind Nevado Huascarán (6.768 m), Yerupaja (6.634 m), Coropuna (6.425 m), Ampato (6.310 m), Chachani (6.075 m) û Volcán Misti (5.822 m) ne.
Çemên Perûye herî gering Amazon û milên wê Río Apurímac, Río Urubamba, Río Ucayali, Río Marañón, Napo, Putumayo û Huallaga ne.
Golên xweya herî mezin Titicaca û Lago Junín ne.
Dewleta serwer a Perûyê komarek demokratîk a nûner e ku li 25 herêman hatiye dabeş kirin. Perû xwedan asteke bilind a pêşkeftina mirovî ye[8] bi asta dahata navîn a jorîn[9] ku di rêza 82yemîn de li ser Îndeksa Pêşkeftina Mirovî ye.[10] Bi rêjeya mezinbûna navînî% 5.9 (di sala 2017 de) Perû yek ji aboriyên herî dewlemend ên herêmê ye[11]. Bi navînî 9.6% (li gorî 2018) ew yek ji leztirîn rêjeyên mezinbûna pîşesaziyê ya cîhanê ye.[12] Çalakiyên wê yên aborî yên sereke ji madenê, manufakturê, çandinî û masîgirtinê pêk tên, ligel beşên din ên mezinbûnê yên wekî telekomunîkasyon û biyoteknolojiyê.[13]
Welat beşek ji The Pacific Pumas e, komeke siyasî û aborî ya welatên li ser peravên Pasîfîkê yên Amerîkaya Latîn: Meylên wan ên hevpar hene, wek mezinbûna erênî, bingehên makroaborî yên bi îstîqrar, rêvebirinek çêtir û vebûnek ji entegrasyona gerdûnî re.
Peru di azadiya civakî de di rêza bilind de ye;[14] ew endamek çalak a Hevkariya Aborî ya Asya-Pasîfîkê, Hevbendiya Pasîfîk, Peymana Berfereh û Pêşverû ya Hevkariya Trans-Pasîfîk û Rêxistina Bazirganiya Cîhanê ye. Herwiha, Perû wek hêzeke navîn jî tê hesibandin.[15]
| Komên etnîkî li Peru (sal 2017)[16] | ||||
|---|---|---|---|---|
| Komên Etnîkî | Ji sedî | |||
| Mestizo | 60.2% | |||
| Quechua | 22.3% | |||
| White | 5.9% | |||
| Afro-Peruvian | 3.6% | |||
| Aymara | 2.4% | |||
| Yên din | 2.3% | |||
| Yên ne diyar | 3.3% | |||
Piraniya gelheya Perûyê, wek li Bolîvya û Guatemalayê, ji xwecihên amerîkî pêk tê. Wekî din, gelên mestizos, ewropî, afrîkî û asyayî jî li welêt hene. Zimanên ku tên axaftin kîşwa (40%), aymara (5%) û zimanên din ên herêmî ne, ji bilî spanî, zimanê sereke yê axaftinê.
Bajarê herî mezin ê Perûyê bi nifûseke 7.363.069 kes Lima ye. Ji pê Lima re jî Trujillo (861.044), Arequipa (860.000), Callao (824.329), Chiclayo (634.600) û Iquitos (400.000) tên.
Li nêzî bajarê Cuzcos şiwîna Înkayan Machu Picchu he ye.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
