From Wikipedia, the free encyclopedia
Hind û îranî yan jî gelê hînd û îranî komeke etnîkî ye ku bi navên dîrokî yên wekê Ā́rya an Aryen hatine naskirin. Hind û îranî komek gelên hindoewropîaxiv bûn ku ji serdema yekem a hezarsala 2ê b.z. û vir ve zimanên hind û îranî anîne deverên sereke yên ewrasyayê. Gelê hindo ewropî di dawiyê de wekê şaxên gelên îranî û gelên hindo îranî belav bûne.
Kurd jî yek ji şaxa gelên bakurî ya gelên îranî ye ku bi zimanê kurdî ku zimanekî bakurê rojavayî ya îranî ye diaxivin.
Têgeha Aryen ji mêj ve ji bo de destnîşankirina hind-îraniyan hatiye bikaranîn. Axêverên kevnar ên zimanên hind û îranî xwe berê wekê aryanî dane naskirin. Bi taybetî gelên îranî û hind-aryayî bi hev re wekî hind û îranî têne zanîn.[1] Her çiqas têgeha "Aryen" ji hêla piraniya lêkolîneran ve bi berfirehî ji aliyê lêkolînerên wekê Josef Wiesehofer, Will Durant û Jaakko Häkkinen bê bikaranîn jî bi vê yekê re hinek lêkolîner ji bo vê komê têgîna hind û îranî jî bikar tînin.[2] Genetîknasê nifûsê Luigi Luca Cavalli-Sforza di sala 1994an de di pirtûka xwe ya bi navê Dîrok û Erdnîgariya Genên Mirovan de, ji bo danasîna hind û îraniyan têgeha Aryen bikar aniye.[3]
Proto-Hind-Îranî bi gelemperî bi dûviyên Hind-Ewropî yên ku wekî çanda Sintashta têne naskirin[4] û Çanda Andronovo ya dûv re di nav asoya berfirehtir a andronovoyê de û welatê wan bi deverek ji deşta Ewrasyayê ku li rojava dikeve ser Çemê Uralê û li rojhilat dikeve ser Çemê Tian Shanê (ku Hindo-Îraniyan dest danî ser devera ku ji hêla Çanda Afanasievo ya berê ve hatiye desteser kirin) û li başûr dikeve ser herêma Tranzaksiyana û Çiyayên Hindokûşê.[5]
Li ser bingeha bikaranîna wê ji hêla Hindo-Aryenan ve li Hindistana Mîtanî û Vedîk, nebûna wê ya berê li Rojhilata Nêzîk û Hindistana Harapan û belgeya wê ya sedsala 19-20ê b.z. li cihê Andronovo ya Sintashta zêdetir girêdanên bi stepan re nîşan dide. Anthony & Vinogradov (1995) wesayîteke binerdkirî li Gola Krivoye dibîne ku dîroka wî ji 2000 salê b.z. vedigere û goristanek Bactria-Margiana ku di heman demê de cehnî kî jî tê de ye ku di van demên dawî de hatiye dîtin ku pêwendiya bi deştan re destnîşan dike.[6]
Zimannasê dîrokî bi berfirehî texmîn dikin ku berdewamiya zimanên hindo-îranî dibe ku beriya zayînê di sala 2000an de dest bi cuda bûnê kiriye ku berî her du çandên vedîkî û îranî ku piştre derketine holê pêk hatiye. Kevintirîn formên tomarkirî yên van zimanan, Sanskrîta Vedîk û Avestaya Gathîk e ku pir dişibin hev û ji zimanê hevpar a proto hind û îranî hatine. Kok û pêwendiya herî pêşîn a di navbera zimanên nûristanî û zimanên komên îranî û hindo-aryayî de bi tevahî ne diyar e.
Modelên du pêlên berfirehbûna Hindo-Îranî ji hêla Burrow (1973) û Parpola (1999) ve hatine pêşniyar kirin.[7] Hindo-Îranî û berfirehbûna wan bi dahênana wesayîta şerê ya proto-hindo-ewropayiyan ve girêdayî ye. Tê texmînkirin ku ev berfirehbûn ji welatê Proto-Hind-Ewropiyan ji bakurê Deryaya Qezwînê ve li aliyê başûr ve heta Qefkasyayê, Asyaya Navendî, Deşta Îranê û Parzemîna Hindistanê belav bûye.
Mîtanî gelên ku Anatolyayê (Bakûrê Kurdistana îro) ji salên 1500 berî zayînê hatine naskirin dibe ku bi eslê xwe tevlihev bûn: Piraniyeke xwemaliyên ku hûrîaxiv ku hind û ewropî diaxivin ji aliyê elîteke ne anatolî ku tê texmînkirin ku hînd û aryenî bûn dihatin birêvebirin.[8] Delîlên zimannasî ji bo superstrateyek bi vê awayê hene:
Bi taybetî, di nivîsa Kikkuli de peyvên wekê aika "yek" (ango hevjîna eka hindo-aryayî), tera "sê", panza "pênc" (pancha), satta "heft", (sapta), na "neh" û vartana "zivirandin", di çarçoveya beza hespan de (vartana Hindo-Aryenî) hene. Di peymana di navbera Hîtît û Mîtaniyan de navên xwedawendên wekê Aşvîn Mîtra, Varûna, Îndra û Nasatya têne gotin. Ev peyvên deyngirtî bi zimanên îranî ne ku ev yek dide nîşan ku tebeqeyên mîtaniyan ên jorîn bi Hindo-Aryenî ve girêdayî ne.
Dibe ku modela standard a zimanên hindo-ewropî ya derbasbûna Nîvgirava Hindistanê bi pêla yekem a hindo-ewropiyan re bi ser Çiyayên Hindokûşê re yan jî bi ser Çemê Îndûsê û paşê jî di ser Çemê Ganjê re derbasê Hindistanê bûye. Tebeqeya herî pêşîn a Sanskrîta Vedîkê ku bi tenê di Rîgvedayê de hatiye parastin ku dîroka wan bi qasî 1500 salên b.z. de hatiye destnîşankirin.[8] Zimanên Hindo-Aryenî li Îndûsê ji 1500 salên b.z. heya 500 salên b.z. li ser beşên bakur û navendî yên parzemînê hebûna xwe diparêze û ji beşên başûr jî dûr ketine. Gelên hindo-ariyan li van herêman, ji başûrê rojhilatê Efxanistanê heta sinorê Bengalê li herêmê gelek padîşahî û mîrektiyên bi hêz ava kirine. Di nav van padîşahiyan de padîşahên herî hêzdar Kuru yê piştî Rîgvedîkê (li Kurukshetra û devera Delhî) û hevalbendên wan Pañcālas ên li rojhilatê wê bûn û li gel Gandhara û paşê ku padîşahiya Kosala û qada Magadha ku bi awayekê bilez berfireh bûye. Heya dema ku padîşahî ji aliyê Chandragupta Maurya ve hatiye zeft kirin û navenda Împeratoriya Mauryayê hatiye avakirin padîşahiya paşîn heta sedsala 4ê berî zayînê berdewam kiriye.
Li rojhilatê Efxanistanê û hinek herêmên rojavayê Pakistanê di dawiyê de zimanên hindo-aryayî bi zimanên rojhilatî yên îranî hatin guhertin. Ligel vê yekê piraniya zimanên hindo-aryayî ya mayî li jêrîna Nîvgirava Hindistanê derdikevin pêş û hêjî derdikevin pêş. Di roja îro de li Hindistan, Pakistan, Bengladeş, Nepal, Srî Lanka, Fîjî, Surînam û li Maldîvê zimanên hindo-aryayî têne axaftin.
Pêla duyem wekê pêla îranî hatiye şîrovekirin.[9]
Yekem îraniyên ku gihîştine Deryaya Reş her çend girêdana wan a zimanî ya bi îraniyan re ne diyar be jî kimerî ne ku hatiye texmînkirin di sedsala 8an a berî zayînê gihiştine peravên Deryaya Reş. Li pey wan Skitî ku şaxeke ji rojavayî ya Sakayên Asyaya Navîn têne dîtin derbasê herêma Deryaya Reş bûne. Eşîrên Sarmatî ku ji van eşîran ên herî naskirî Roksolanî, Iazyges (Jazyges) û Alanî ne ku li pêy skitiyan ber bi rojava ve ber bi Ewropayê ve hatine di sedsalên dawî yên b.z. û sedsalên 1 û 2. p.z. (Serdema Koçberan) derbasê Ewropayê bûne. Eşîra Sarmatiyan a gelemper a Massagetae ku li nêzîkî Deryaya Qezwînê dijiyan ji aliyê hikumdarên pêşîn ên farisan ve di Serdema Hexamenişînan de dihatin zanîn. Di radeya xwe ya herî mezin de li dora sedsala 1em a p.z. eşîrên sarmatî ji Çemê Vîstulayê heta peravê Çemê Dunayê û ber bi rojhilat ve heta Çemê Volgayê li deverên peravên Deryaya Reş û Deryaya Qezwînê û her weha li başûr jî li Qefqasyayê belav bûne. Li aliyê rojhilat ve jî sakayan ji Xotan bigire heta Tumşûqê li Sîncanê gelek herêman bidest xistine.
Med, Faris û Partan di 800 salê b.z. li Deşta Îranê têne dîtin û Hexamenişî ku cihê zimanê îzole yê ku bi elamî diaxivîn digirin di sala 559 b.z. de li Deşta Îranê tevî gelên îranî dibin, heta sedsala 6ê berî zayînê bi giranî beşdarê Împeratoriya Asûrî ya Semîtîk bûne. Nêzîkî hezarsala yekem a p.z. komên îranî li qiraxa rojhilatê Deşta Îranê, li ser sinorê çiyayî yên bakurê rojava û li rojavayê Pakistanê bi cih dibin û hindo-aryayiyên berê ku li herêmê bicih bibûn ji herêmê dertînin.
Dema ku li Asyaya Navîn zimanên tirkî zimanên îranî ji ber berfirehbûna tirkan a sedsalên pêşîn ên zayînê kêm dike, li Ewropaya Rojhilat jî îranî di dawiyê de bi biryar hatin asîmîlekirin (mînak slavîkirin) û ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin girtin. Di roja îro de zimanên sereke yên îranî yên heyî farisî, peştûnî, kurdî û belûçî ne. Zimanê osetî ku di serî de li Osetyaya Bakur (Bakurê Alanîstanê) û Osetyaya Başûr (Başûrê Alanîstanê) dihate axaftin rasterast ji dûndana alanîk e û ji ber vê yekê tenê zimanê sarmatîkî yê mayînde ye ji berdewamiya zaravayê îraniya rojhilatî ya ku ji Ewropaya Rojhilat heta beşên rojhilatê Asyaya Navîn dirêj bibû.
Çandên arkeolojîk ên ku bi berfirehbûna hind û îraniyan ve girêdayî ne ev in:
Parpola (1999) van pênaseyan li jêrîn pêşniyar kiriye:
| Navberên dîrokî | Çanda arkeolojîk | Pênaseya ku ji aliyê Parpola ve hatiye pêşniyar kirin |
|---|---|---|
| 2800–2000 BZ | Katakoma dereng û Çandên Poltavkayê | Ji PIE ya dereng ve ber bi proto hind û îranî ve |
| 2000–1800 BZ | Çanda Srubna û Abaşevo | Proto îranî |
| 2000–1800 BZ | Petrovka-Sîntaşta | Proto hind û arî |
| 1900–1700 BZ | BMAC | Hindo-Aryenên "Proto-Dasa" cihwarên xwe li niştecihên BMAC yên heyî ava dikin, li dora 1700an ji hêla Hind û Aryenên ve "Proto-Rîgvedîk"an ve têk çûnê. |
| 1900–1400 BZ | Goristana H | Hindî Dasa |
| 1800–1000 BZ | Alakul-Fedorovo | Hind û aryen ku di nav de "Proto-Sauma-Aryen" ku kulta somayê pêk tîne. |
| 1700–1400 BZ | Çanda Swat a zû | Proto Rigvedîk |
| 1700–1500 BZ | BMAC a dereng | "Proto-Sauma-Dasa", asîmîlekirina Proto-Dasa û Proto-Sauma-Aryen |
| 1500–1000 BZ | Warê Gewrê Îranî yê Destpêkê | Mîtanî -Aryen (ji "Proto–Sauma-Dasa") |
| 1400–800 BZ | Çanda Swat a dereng û Punjab, Berhemên bi rengê gewre | Rîgvedîka dereng |
| 1400–1100 BZ | Yaz II-III, Seistan | Proto- Avestayî |
| 1100–1000 BZ
Berhemên pirçê Hêştiran, Berhemên pirçê Hêştiran ya rojavayê îrana dereng |
Proto Faris, Proto Medî | |
| 1000–400 BZ | Çandên Serdema Hesin ên Sîncanê | Proto Saka |
Zimanê hînd û ewropî yê ku proto hind û îraniyan di dawiya hezarsala 3em a berî zayînê de pê diaxivîn zimanekî satem bû ku hê jî ji zimanê proto hind û ewropî pir dûr nebûye û di encamê de tenê bi çend sedsalan ji sanskrîta vedîk a rîgvedayê hatiye derxistin. Guherîna dengnasî ya serekeyê ku proto hind û îranî ji proto hind û ewropî vediqetîne ev e ku dengdêrên binavkiriyên wekê *e, *o, *a bi yek dengdêrekê proto hind û îranî (*a-yê) vediqetînin. Qanûna Grassmann û Qanûna Bartholomae jî di Proto hind û îranî de temam bûn lê her weha windakirina labiyovelaran (kw, hwd.) bi k û hind û ewropiya rojhilatî (satem) ji k'ya palatîzekirî derbasê ć dibe ku wekê bi proto hind û ewropî *k'ṃto- > hind û îranî *ćata- > sanskrîtî śata-, îraniya kevin sata "100" hatiye gotin.
Di nav guherînên dengî yên ji proto hind û îranî ji bo hind û aryenî de winda bûna dengê *z, di nav wan de ji bo îranî de xwestina dengê PIEyê heye.
Herêmên ku zimanên hind û îranî lê têne axaftin li Ewropa (romî) û Qefkasyayê (osetî, tatî û talîşî), li Kurdistanê (zimanên kurdî, berdewamiya zaravayê zaza-goranî û kurmancî) û li Îranê (farisî) dirêj dibin û ber bi rojhilat ve berbi Xinjiang (aarikolî) û Asam (asamî), li aliyê başûr berbi Srî Lanka ve (şînhalayî) û Maldîv (maldîvî) bi şaxên ku bi rêzê ve heta Okyanûsya û Karîbîk ji Fîjî Hindî û Karîbîk Hindustanî dirêj dibin. Wekî din li bakurê rojavayê Ewropayê (Keyaniya Yekbûyî), Amerîkaya Bakur (DYA, Kanada), Awistralya, Afrîkaya Başûr û li herêma Kendava Farisî (Emîrtiyên Ereb ên Yekbûyî û Erebîstana Siûdî) civakên mezin ên diyasporayê yên ku hind û îranî diaxivin hene.[10]
Tevî danasîna pirtûkên pîroz ên paşerojê yên Vedîk û Zerdeştî hind û îraniyan pêmayiyeke (miras) hevpar a têgînan parve kirine ku di nav de hêza gerdûnî *Hṛta- (sanskrîtî rta, Avesta Asha) heye ku nebat û vexwarina pîroz *sawHma-(sanskrîtî Soma, Avestayî Haoma) û xwedayên nîzama civakî yên wek *mitra- (sanskrîtî Mîtra, avestayî û mîtraya kevnar, Mîthra) û *baga - (sanskrîtî Bhaga, Avestayî û Baga Farisiya Kevin) heye. Dinê proto hind û îranî şaxek kevnar a dinê hind û ewropî ye. Ji çandên cuda û belavbûyî yên hind û îranî dibe ku komek ramanên hevpar ji nû ve were avakirin ku ji wan ramanek hevpar ku çavkaniya proto hind û îranî ya nepejirandî dikare were derxistin.[11]
Dînê pêş-îslamî ya Gelê nûristanî û dînê heyî ya Gelê kalaşî bi girîngî di bin bandora dînê orîjînal a hind û îraniyan de ma ye ku bi danûstendinên ku li herêmê çêbûye bi zêdekirinên ji dînên hind û îraniyan hatiye pêşve xistin.[12][13][14][15][16] Michael Witzel teorîze kiriye dibe ku ev dîn hinek hêmanan bi Şinto re parve kiriye ku yek ji dînên neteweyî yê Japonê ye ku li gorî wî dibe ku hinek bandora hind û îranî hebe ji ber ku tê texmîn kirin ku li dora 2000 b.z. de li deştên Asyaya Navendî têkiliyeke çêbûye. Di baweriya Şînto de şopên van di efsaneyên wekê xwedayê tofanê Susanoo de ku marek Yamata-no-Orochi dikuje û di efsaneya xwedawenda berbangê Ame-no-Uzume de têne dîtin.
Di roja îro de piraniya hînd û îranî dînên îbrahîmî û darmî ku dînên li Nîvgirava Hindistanê ye dihebînin.
Ji ber ku çandên koman ji hev cuda bûne û pêş ketine hinek bawerî bi awayên cihê pêş dikevin. Wek mînak peyva 'daeva' ku di Avesta de derbas dibe ku di heman demê de têkiliyeke zimanî bi peyva sanskrîtî ya 'deva' re jî heye behsa yek ji çînên sereke yên xwedayan dike û her weha têkiliyekê zimanasî bi peyvên din ên têkildarê li seranserê kevneşopiyên hind û ewropî re heye. Bi rastî Indra mezintirîn devayên ji wêjeya Vedîk e,î ku pir caran di nivîsarên Zerdeştî de wekî yek ji mezintirîn hêzên xirab hatiye navnîş kirin ku carinan bi tenê Angra Mainyu bixwe ye. Di baweriya kevneşopî ya zerdeştiyan de ku di Avesta de hatiye tomarkirin de nepejirandina deaveyan yek ji pîvanên herî girîng e ji bo şopînereke kevneşopiyê ye ku li kêleka perizîna Ahûra Mezda û şopandina hînkirinên zerdeştî ye. Bi heman awayî hevsengiyên di navbera asûreyên vedîk ên xerab û ahûrasên zerdeştî yên xêrxwaz de bi taybetî eşkere û balkêş in. Varuna ya herî bi hêz a asûrayan rasterast bi Ahûra Mezda re nagire lê çend taybetmendiyên hevpar bi Ahura Mazde re parve dike nemaze di warê rola wî ya wekî padîşah di nav xwedayên piçûk de û hakimê qanûn û exlaqê di nav mirinan de.
Sarasvatî ya Rig-Vedîk û Anahîta ji aliyê zimanî û fonksiyonelî ve ji heman kokê hatine. Her du jî wekî çemên cîhanê hatine binavkirin. Vedîk Saraswatî wekî "Dayika çêtirîn, çemê çêtirîn û wekê xwedawendên çêtirîn" hatiye binav kirin.[17] Bi heman awayî di beşên destpêkê yên Avestayê de îranî *Harahvatî çemê cîhanê ye ku ji Çiyayê Harayê ya navendî ya ewsanewî diherike.
R1a1a (R-M17 an R-M198) şaxa jêrîn e ku bi gelemperî bi nifûsa hind û ewropî re têkildar e. Nîqaşên ku hatine îdia kirin bi gelemperî di derbarê koka R1a ye bi rastî li ser koka jêr-şaxa R1a1a (R-M17 an R-M198) ye ji ber ku serdest in. R1a1a di du guhertoyên serekeyên wekê Z93 û Z282 têne dîtin.[18] Di R-Z93 de dixuye ku piraniya R1a1a ya ku li Asyayê hatine dîtin bi hind û îraniyan ve girêdayî ye.[19] Ji aliyê din ve R-Z282 şaxê sereke yê ewropî yê R1a1a ye ku bi piranî bi balt û slavên li Ewropaya Rojhilat ve girêdayî ye.[19] Daneyên ku heya niha hatine berhev kirin, frekansa bilind a R-Z93 li bakurê Hindîstanê, Tacîkistan û Efxanistanê destnîşan dikin: brahîmên bengalî heta %72 R1a1a, eşîra mohana heya %71 hinduyên nepal heya %69,20 hildigirin û tacîk jî heta %68 e.[20][21][22][23] Li rojavayê Îranê, îranî asta R1a1a ya nizm nîşan didin lê mêrên li deverên rojhilatê Îranê heta %35 R1a1a hildigirin. Sedemên gengaz ên dîrokî û pêşdîrokî yên vê yekê mijara nîqaş û baldariya domdar di nav genetîstên nifûsê û jîneolojîstên genetîkî de ne û ji bo zimannas û arkeologan jî bi awayeke balkêş hatine dîtin.
Ji 10 mêrên ku ji herêma Krasnoyarsk li asoya Andronovoyê hatine destnîşankirin 9 ji wan xwediyê haplogropa R1a y-kromozoma û yek ji wan jî xwedî C-M130 haplogropê (xC3) bû. Haplogroupên mtDNA yên neh kesan ku li heman asoyê Andronovo û herêmê hatine peywirdarkirin wiha bûn: U4 (2 kes), U2e, U5a1, Z, T1, T4, H, û K2b.
Lêkolîneke ku di sala 2004an hatiye lêkolînkirin destnîşan kiriye ku di serdema Serdema bronzî/Serdema hesinî de piraniya nifûsa Kazakistanê (beşek ji Çanda Andronovo ya di Serdema Bronzê de) ji rêzikên dayikê yên rojavayê Ewrasyayê bûn (bi haplogropên mtDNA yên wekî U, H, HV.)
Lêkolîneke ku di sala 2022an de hatiye lêkolînkirin diyar kiriye ku kesên nûjen ji başûrê Asyaya Navendî nemaze tacîk û Yaghnobî, berdewamiya genetîkî ya bihêz li hember hind û îraniyên ji Serdema hesinî nîşan didin û tenê bi awayeke marjînal ji genên derveyî bandor bûne. Hind û îraniyên dîrokî li hember nêçîrvan-berhevkarên ewropî û cotkarên neolîtîk ên îranî têkiliyek genetîkî ya bilind nîşan dane.[24]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
