Alman an jî elman, (bi almanî: Deutsche), komekî etnîkî ya german ne ku bi piranî li dewletên wekî Almanya, Awistirya, Swîsre û Liechtenstein dijîn. Diyasporaya almanan yek ji diyasporayên mezinên li cîhanê ye ku ji sedsala 18an heya îro li hemî parzemînan belav bûnê.[24] Îro, koma etnîkî ya herî mezin li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê Alman e ku hejmara wan di navbera 42 û 58 mîlyonan de ye[25][26][27][28] lêbelê gelek bi almanî nizanin yan jî xwe bi gelê alman ve girêdayî nabînin.[29] Wekî din li derveyî Almanyayê, li Danîmarkayê, Swîsre, Awistriya, Liechtenstein, Lûksembûrg, li rojhilatî Belçîkayê û li devera Tîrola Başûr û bakurê Îtalyayê almanîaxiv hene.[30]
| Deutsche | |
|---|---|
 | |
| Gelhe tevahî | |
 Almanya 72,569,978[1] | |
| Herêmên ku lê şêniyên sereke ne | |
 DYA | 42,600,000 - 58,000,000[2][3] |
 Kanada | 3,322,405[4] |
 Brezîl | 2,500,000 - 3,000,000[5] |
 Awistralya | 1,026,140[6] |
 Qazaxistan | 900,000[7] |
 Rûsya | 840,000[8] |
 Arjentîn | 500,000[9] |
 Swîsre | 357,000[10] |
 Keyaniya Yekbûyî | 310,000[11] |
 Mecaristan | 250,000[12] |
 Awistirya | 233,000[13] |
 Îtalya | 211,000[14] |
 Fransa | 203,000[15] |
 Spanya | 201,000[16] |
 Polonya | 148,000[17] |
 Tirkiye | 102,592[18] |
 Meksîk | 90,000[19] |
 Afrîkaya Başûr | 75,000[20] |
 Romanya | 36,000[21] |
 Slovakya | 8,537[22] |
| Ziman | |
| Bi zikmakî: Zimanê almanî, lê gelek di Diyasporê zimanên fermî ya wan axêv bûn.[23] | |
| Baweriya dînî | |
| Bi piranî: Xristiyanî (Protestan an Katolîk) | |
| Têkildarên komên etnîkî | |
| German | |
Dîrok
Serdema kevnar
Zanyar bi giştî hev qebûl dikin ku mirov dikare behsa gelên almanî piştî sala 500 BZ bike.[31] Arkeolog bi gelemperî gelên elmanî yên destpêkê bi çanda Jastorf a Serdema hesinî ya Pêş-Roman ve girêdidin, ku li bakurê Almanya û Danîmarkayê ji sedsalên 6an heta 1ê BZ tê dîtin, li dora heman demê ku yekem guheztina konsonanta elmanî tê teorîzekirin ku çêbûye; ev guherîna dengî dibe sedema zimanên almanî yên ku bi awayekî naskirî têne naskirin.[32]
Serdema navîn
Etnîsîteya Alman di nav gelên alman ên Ewropaya Rojava û Navendî de, bi taybetî Frank, Frisî, Saksonî, Tûringî, Alemanî û Bawerî derketiye holê.[33] Destpêka dewletên Alman dikare bi padîşahê Frankish Clovis I ve were şopandin, ku di sedsala 5an de padîşahiya Francia ava kir. Di sedsalên paşerojê de hêza Frankan pir zêde bû.
Serdema nûjen
Danasîna çapkirinê ji hêla dahênerê Alman Johannes Gutenberg ve di avakirina têgihiştinek nû ya bawerî û aqil de bû. Di vê demê de, keşîşê alman Martin Luther ji bo reformên di nav Dêra katolîk de zext kir. Hewldanên Luther di Reformasyona Protestanî de bi dawî bû. Di encamê de veqetîna olî sedema sereke ya Şerê Sî Salî bû, pevçûnek ku Împeratoriya Romayê ya Pîroz perçe kir û bû sedema mirina bi mîlyonan Alman. Mercên Aştiya Westphalia (1648) ku şer bi dawî kir, di nav desthilatdariya navendî ya Qeyserê Romaya Pîroz de kêmbûnek mezin pêk anî.[34]
Tiştê ku gelek Almanan wekî "rûreşkirina Versailles" dît, kevneşopiyên domdar ên îdeolojiyên otorîter û Antîsemîtîzm û Depresyonê mezin, hemî bûn sedem ku Adolf Hitler û Îdeolojîya Nazî ku bi eslê xwe Awistirya ye, ku piştî hatina ser desthilatdariyê.[35] Bi awayekî demokratîk di destpêka salên 1930an de, Komara Weimarê hilweşand û dewleta Almanyaya Nazî ava kir. Di lêgerîna wî ya ji bo bindestkirina Ewropayê de, şeş mîlyon Kesên Cihû di Holokost de hatin qetilkirin. Şerê Cîhanî yê Duyem bû sedema wêrankirinek berfireh û mirina bi deh mîlyonan leşker û sivîl, dema ku dewleta Alman hate parçe kirin. Nêzîkî 12 mîlyon Alman neçar bûn birevin an jî ji Ewropaya Rojhilat hatin derxistin. Ziyaneke mezin jî gihandiye nav û nasnameya Alman, ku ji berê gelekî kêmtir neteweperest bû.[36] Dewletên Almanya yên Almanyaya Rojava û Almanyaya Rojhilat bûn xalên sereke yên Şerê Sar, lê di sala 1990an de ji nû ve hatin yek kirin. Her çend tirs hebû ku Almanyaya yekbûyî dîsa dest bi siyaseta neteweperestiyê bike, welat îro bi gelemperî wekî "aktorek aramker di dil de tê hesibandin. Ewropa" û "pêşvebirê yekbûna demokratîk".
Ziman
Zimanê almanî, parekî ji Zimanên rojavayê Germanî ye û îro pîşê rûsî, zimanê ya hêr bilind li Ewropa ye.
Almanî zimanê fermî yê Welatên Almanya, Awistirya, Swîsre, Belçîka, Lûksembûrg û li Liechtensteinê ye. Îro gorî peşbinîyayê ewropî, 95 mîlyon kes bi zikmakî almanî diaxivin.[37]
Zimanê almanî tevlîhev bi zimanên ewropî ya din:
| Zimanê Frisî | Inglizî | Skotî | Yolayî | Holendî | Lûxembûrgî | Almanî | Afrikaansî | Inglizî ya berê | Almanî ya bilind a berê | Germanî ya rojavayê a berê | Kurmancî | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| kaam | comb | kaim | khime / rack | kam m. | kâmp | Kamm m. | kam | camb m. | camb m. | kąbă *kambă m. | *şeh | |
| dei | day | day | dei | dag m. | daag | Tag m. | dag | dæġ m. | tag m. | *dagă m. | *roj/roh | |
| rein | rain | rain | rhyne | regen m. | rengel, raege | Regen m. | reën | reġn m. | regan m. | *regnă m. | *baran | |
| wei | way | wey | wei / wye | weg m. | weeg | Weg m. | weg | weġ m. | weg m. | *wegă m. | *rê/rîya | |
| neil | nail | nail | niel | nagel m. | nieëgel | Nagel m. | nael | næġel m. | nagal m. | *naglă m. | *mîx | |
| tsiis | cheese | cheese | cheese | kaas m. | kieës | Käse m. | kaas | ċēse, ċīese m. | chāsi, kāsi m. | *kāsī m. | *penêr | |
| tsjerke | church | kirk | chourch | kerk f. | kêrk | Kirche f. | kerk | ċiriċe f. | chirihha, *kirihha f. | *kirikā f. | *dêr | |
| sibbe | sibling | sib | sibbe (dated) / meany | sibbe f. | - | Sippe f. | - | sibb f."kinship, peace" | sippa f., Old Saxon: sibbia | sibbju, sibbjā f. | *xwişk û bira | |
| kaai f. | key | key | kei / kie | sleutel m. | slueëtel | Schlüssel m. | sleutel | cǣġ(e), cǣga f."key, | sluzzil m. | *slutilă m., *kēgă f. | *qûfle | |
| ha west | have been | hae(s)/hiv been | ha bin | ben geweest | bin geweis(t) | bin gewesen | was gewees |
| ||||
| twa skiep | two sheep | twa sheep | twye zheep | twee schapen n. | twieë schäöp | zwei Schafe n. | twee skape | twā sċēap n. | zwei scāfa n. | *twai skēpu n. |
| |
| hawwe | have | hae | ha | hebben | hebbe, höbbe | haben | het | habban, hafian | habēn | *habbjană | *hebûn | |
| ús | us | us | ouse | ons | os | uns | ons | ūs | uns | *uns | *em | |
| brea | bread | breid | breed | brood n. | mik, broeëd | Brot n. | brood | brēad n."fragment, bit, morsel, crumb" an ji "bread" | brōt n. | *braudă m. | *nan | |
| hier | hair | hair | haar | haar n. | haor | Haar n. | haar | hēr, hǣr n. | hār n. | *hǣră n. | *por | |
| ear | ear | lug | lug | oor n. | oeër | Ohr n. | oor | ēare n. < pre-English *ǣora | ōra n. | *aura < *auza n. | *gûh | |
| doar | door | door | dher | deur f. | dueër | Tür f. | deur | duru f. | turi f. | *duru f. | *derî | |
| grien | green | green | green | groen | greun | grün | groen | grēne | gruoni | *grōnĭ | *kesk | |
| swiet | sweet | sweet | sweet | zoet | zeut | süß | soet | swēte | s(w)uozi (< *swōti) | *swōtŭ | *şêrîn | |
| troch | through | throu | draugh | door | doeër | durch | deur | þurh | duruh | *bi rêya | ||
| wiet | wet | weet | weate | nat | naat | nass | nat | wǣt | naz (< *nat) | *wǣtă / *nată | *şil | |
| each | eye | ee | ei / iee | oog n. | oug | Auge n. | oog | ēage n. < pre-English *ǣoga | ouga n. | *auga n. | *çaw | |
| dream | dream | dream | dreem | droom m. | draum | Traum m. | droom | drēam m."joy, pleasure, ecstasy, music, song" | troum m. | *draumă m. | *xewn | |
| stien | stone | stane | sthoan | steen m. | stein | Stein m. | steen | stān m. | stein m. | *staină m. | *kevir | |
| bed | bed | bed | bed | bed n. | bed | Bett n. | bed | bedd n. | betti n. | *baddjă n. | *cih |
Dîn
Alman ji aliyê baweriyê ve nîv katolîk, nîv protestan û 5% jî nifûsa Almanyayê misilmanin.
şîn: Protestanî
kesk: Katolîk
Sor: Ateîzm
Rengên tarî piraniyek di navbera 50 û 75% de destnîşan dikin dema ku rengên herî tarî piraniyek mezin ji 75% zêdetir nîşan didin.
Mijarên têkildar
Çavkanî
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
