Çeçen
From Wikipedia, the free encyclopedia
Çeçen (bi Çeçenî: "Нохчий" = "Nox-çhiy Çeçen xwe bi navê Noxço binavdikin) gelêkî ku li Çeçenistanê dijîn. Bi Îngûşan re him ji aliyê etnîk, him jî ziman ve nêzîkî hev in. Zimanê wan yek ji zimanên qefqazî ye. Derbarê bingeha gelê Çeçen de kêm agahî lê pirr angaşt hene. Tê pejirandin ku Çeçen ji Hûrrîyan tên. Zimanê Hurriyan ne ji zimanmalbata hind û ewropî ye, lê Hûrrî di nava berên Aryanan de heliyane.
      | |
| Gelhe tevahî | |
|---|---|
| 2 mîlyon[1] | |
| Herêmên ku lê şêniyên sereke ne | |
 Rûsya | 1,674,854[2] |
 Ewropa | 130.000[3] |
 Tirkiye | 100.000[4] |
 Qazaxistan | 32,894[5] |
 Urdun | 12,000 - 30,000[6] |
 Gurcistan | 10,100[7] |
 Sûrî | 6.000 - 35.000[8] |
 Misir | 5,000 |
 Ukrayna | 2,877[9] |
 UAE | 2,000 - 3,000[10] |
 Fînlenda | 636[11] |
 DYA | 250 - 1.000[12] |
 Letonya | 196[13] |
| Ziman | |
| Zimanê dayîkê Zimanê çeçenî, Zimanên din Rûsî | |
| Baweriya dînî | |
| Îslam (Sunî),bê bawerî | |
| Têkildarên komên etnîkî | |
| Qefqasya | |
Pirraniya Çeçenan ji mezheba Sunnî ya Îslamê ne. Piştî hilweşîna YKSS wekî beriya Bolşevîkan dîsa şerê Ûris û Çeçenan destpêkir. Niha bi qasî 1 Milyon Çeçen li welatê xwe dijîn, gelekan jî ji ber şer barkirine welatên Ewropa hwd.
Etîmolojî
Peyva "Noxçhî" gelek kevn e û mana wê "Nox = pexemberê Nûh" û "çhî = zade", yanî "Noxçhî" = Nûhzade / zarokên Nûhe.[14]
Kokê Çeçenan
Eşîrên Nax bav û kalên Çeçen û Îngûşan in. Gelên naxî heta sedsala 16an li herêmên çiyayî dijîn. Piştî vê dîrokê daketin jêr û li deştê bi cih bûn. Ev dîrok di heman demê de bû roja misilmanbûna van gelan û pêşketina tevgerên netewî.[15] Herwiha gelek Neteweperwerîyan Çeçen koka xwe ji herêm, gel û dewleta Ûrartûyan digirin.[16]
Ziman
Zimanê sereke yê gelê Çeçen Çeçenî ye. Çeçenî ji malbata zimanên naxî (zimanên bakur-rojhilatê Qefqasyayê) ye. Çeçeniya edebî li ser zaravayê deşta navendî ye. Zimanên din ên têkildar ev in: Zimanê ingûşî cîran xwedî axaftvanên Çeçenî e, û Batsî, ku zimanê gelên li beşa cîran a Gurcistanê ye. Çeçenan di demên cuda yên dîroka xwe de alfabeyên gurcî, erebî û latînî bikar anîne; ji sala 2008an de, tîpa fermî ya Rûsî Kirîlî ye. Kevneşopî, zimanzanan hem îngûş, hem jî batsî û bi zimanê Çeçenî (wekî zaravayên wê) ve girê didin berî ku endoetnonîm Vainakh di destpêka sedsala 20an de xuya bibe.[17][18][19][20][21]
Dîrok
Ji hingê ve, di salan 1865–66 û 1877 de, di dema Şerê navxweyî yê Rûsyayê û Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, serhildanên Çeçen ên cihêreng li dijî hêza Rûs/Sovyetê, û hem jî li dijî Rûsîkirinê û kampanyayên kolektîfkirin û dijî olê yên Yekîtiya Sovyetê berxwedanek bêşiddet çêbûne.[22] Di sala 1944 de, hemû Çeçen, tevî çend gelên din ên Kafkasyayê, ji aliyê serokê Sovyetê Joseph Stalin ve hatin emir kirin ku bi girseyî ji bo KSS Qazax û Qirgizistan bên sirgûnkirin; û komar û miletê wan ji holê rabûn. Di vê pêvajoyê de herî kêm çaryek-û belkî jî nîv ji tevahiya nifûsa Çeçen winda bûn, û derbek giran li çand û qeydên wan ên dîrokî hate xistin.[23][24] Her çend di sala 1956an de hatin "rehabîlîtekirin" û destûr hat dayîn ku sala din vegerin, lê saxmayî çavkaniyên aborî û mafên medenî winda kirin û, hem di bin hukûmetên Sovyetê û hem jî yên piştî Sovyetê de, ew bûne armanca cudakariya fermî û nefermî û axaftinên giştî yên cudaxwaz. Hewldanên Çeçenan ji bo vegerandina serxwebûnê di salên 1990an de piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê, bû sedema şerê yekem û duyemîn bi dewleta nû ya Rûsyayê re, ku di sala 1994 de dest pê kir.[25]
Mijarên têkildar
Çavkanî
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
