Çeçen

Çeçen (bi Çeçenî: "Нохчий" = "Nox-çhiy Çeçen xwe bi navê Noxço binavdikin) gelêkî ku li Çeçenistanê dijîn. Bi Îngûşan re him ji aliyê etnîk, him jî ziman ve nêzîkî hev in. Zimanê wan yek ji zimanên qefqazî ye. Derbarê bingeha gelê Çeçen de kêm agahî lê pirr angaşt hene. Tê pejirandin ku Çeçen ji Hûrrîyan tên. Zimanê Hurriyan ne ji zimanmalbata hind û ewropî ye, lê Hûrrî di nava berên Aryanan de heliyane.

Çeçen

Gelhe tevahî
2 mîlyon[1]
Herêmên ku lê şêniyên sereke ne
Rûsya	1,674,854[2]
Ewropa	130.000[3]
Tirkiye	100.000[4]
Qazaxistan	32,894[5]
Urdun	12,000 - 30,000[6]
Gurcistan	10,100[7]
Sûrî	6.000 - 35.000[8]
Misir	5,000
Ukrayna	2,877[9]
UAE	2,000 - 3,000[10]
Fînlenda	636[11]
DYA	250 - 1.000[12]
Letonya	196[13]
Ziman
Zimanê dayîkê Zimanê çeçenî, Zimanên din Rûsî
Baweriya dînî
Îslam (Sunî),bê bawerî
Têkildarên komên etnîkî
Qefqasya

Pirraniya Çeçenan ji mezheba Sunnî ya Îslamê ne. Piştî hilweşîna YKSS wekî beriya Bolşevîkan dîsa şerê Ûris û Çeçenan destpêkir. Niha bi qasî 1 Milyon Çeçen li welatê xwe dijîn, gelekan jî ji ber şer barkirine welatên Ewropa hwd.

Etîmolojî

Peyva "Noxçhî" gelek kevn e û mana wê "Nox = pexemberê Nûh" û "çhî = zade", yanî "Noxçhî" = Nûhzade / zarokên Nûhe.^[14]

Kokê Çeçenan

Eşîrên Nax bav û kalên Çeçen û Îngûşan in. Gelên naxî heta sedsala 16an li herêmên çiyayî dijîn. Piştî vê dîrokê daketin jêr û li deştê bi cih bûn. Ev dîrok di heman demê de bû roja misilmanbûna van gelan û pêşketina tevgerên netewî.^[15] Herwiha gelek Neteweperwerîyan Çeçen koka xwe ji herêm, gel û dewleta Ûrartûyan digirin.^[16]

Ziman

 Gotara bingehîn: Zimanê çeçenî

Nexşeya zimanên ku tên diaxivin li Çeçenistanê û Daxistanê (Çeçenî bi rengî kesk)

Zimanê sereke yê gelê Çeçen Çeçenî ye. Çeçenî ji malbata zimanên naxî (zimanên bakur-rojhilatê Qefqasyayê) ye. Çeçeniya edebî li ser zaravayê deşta navendî ye. Zimanên din ên têkildar ev in: Zimanê ingûşî cîran xwedî axaftvanên Çeçenî e, û Batsî, ku zimanê gelên li beşa cîran a Gurcistanê ye. Çeçenan di demên cuda yên dîroka xwe de alfabeyên gurcî, erebî û latînî bikar anîne; ji sala 2008an de, tîpa fermî ya Rûsî Kirîlî ye. Kevneşopî, zimanzanan hem îngûş, hem jî batsî û bi zimanê Çeçenî (wekî zaravayên wê) ve girê didin berî ku endoetnonîm Vainakh di destpêka sedsala 20an de xuya bibe.^{[17][18][19][20][21]}

Dîrok

Şervanekî Çeçen

Ji hingê ve, di salan 1865–66 û 1877 de, di dema Şerê navxweyî yê Rûsyayê û Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, serhildanên Çeçen ên cihêreng li dijî hêza Rûs/Sovyetê, û hem jî li dijî Rûsîkirinê û kampanyayên kolektîfkirin û dijî olê yên Yekîtiya Sovyetê berxwedanek bêşiddet çêbûne.^[22] Di sala 1944 de, hemû Çeçen, tevî çend gelên din ên Kafkasyayê, ji aliyê serokê Sovyetê Joseph Stalin ve hatin emir kirin ku bi girseyî ji bo KSS Qazax û Qirgizistan bên sirgûnkirin; û komar û miletê wan ji holê rabûn. Di vê pêvajoyê de herî kêm çaryek-û belkî jî nîv ji tevahiya nifûsa Çeçen winda bûn, û derbek giran li çand û qeydên wan ên dîrokî hate xistin.^[23][24] Her çend di sala 1956an de hatin "rehabîlîtekirin" û destûr hat dayîn ku sala din vegerin, lê saxmayî çavkaniyên aborî û mafên medenî winda kirin û, hem di bin hukûmetên Sovyetê û hem jî yên piştî Sovyetê de, ew bûne armanca cudakariya fermî û nefermî û axaftinên giştî yên cudaxwaz. Hewldanên Çeçenan ji bo vegerandina serxwebûnê di salên 1990an de piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê, bû sedema şerê yekem û duyemîn bi dewleta nû ya Rûsyayê re, ku di sala 1994 de dest pê kir.^[25]

Mijarên têkildar

• Rûsya
• Çerkez
• Çeçenên Tirkiyeyê

Çavkanî

1. https://www.bbc.com/news/world-europe-27599836
2. https://view.officeapps.live.com/op/view.aspx?src=https%3A%2F%2Frosstat.gov.ru%2Fstorage%2Fmediabank%2FTom5_tab1_VPN-2020.xlsx&wdOrigin=BROWSELINK
3. https://www.rferl.org/a/As_Hit_Men_Strike_Concern_Grows_Among_Chechen_Exiles/1508931.html
4. https://www.hs.fi/english/article/Chechen+refugee+came+to+Finland+via+Baku+and+Istanbul/1135246619648
5. https://stat.gov.kz/
6. https://reliefweb.int/report/russian-federation/jordan-willing-assist-chechnya-king
7. Georgian cencus 2013
8. Jaimoukha, Amjad M. (2008), "Syria", The Chechens: A Handbook, Routledge, p. 232, ISBN 978-0-415-32328-4
9. http://2001.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/nationality/
10. Chechnya's Exodus to Europe, North Caucasus Weekly Volume: 9 Issue: 3, The Jamestown Foundation, January 24, 2008
11. https://web.archive.org/web/20180626001544/http://pxnet2.stat.fi/PXWeb/pxweb/fi/StatFin/StatFin__vrm__vaerak/statfin_vaerak_pxt_031.px/?rxid=726cd24d-d0f1-416a-8eec-7ce9b82fd5a4
12. https://www.thedailybeast.com/the-chechens-in-america-why-theyre-here-and-who-they-are
13. https://www.pmlp.gov.lv/sites/pmlp/files/media_file/isvn_latvija_pec_ttb_vpd.pdf
14. http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/787/093/RUG01-001787093_2012_0001_AC.pdf (li ser rûpela 13emin "noxchi= noah's descandants)
15. Johanna, Nichols (Sala 1997). "Origins of Caucasian People". University of California, Berkeley. (bi Inglîzî). Ji orîjînalê di Sala 2008 de [Arşîvê orijînal hat arşîvkirin]. Roja gihiştinê 2008. {{cite web}}: Nirxa |urlya-arşîvê= kontrol bike (alîkarî); Nirxên tarîxê kontrol bike: |tarîxa-gihiştinê=, |tarîx=, û |tarîxa-arşîvê= (alîkarî)CS1 maint: unrecognized language (lînk)
16. "ETHNICITY AND CONFLICT IN THE CAUCASUS(5)". src-h.slav.hokudai.ac.jp. Roja gihiştinê 7 kanûna paşîn 2023.
17. "Быть аланами. Интеллектуалы и политика на Северном Кавказе в XX веке — Шнирельман В.А. — быстро скачать". www.klex.ru. Roja gihiştinê 7 kanûna paşîn 2023.
18. "Языки и наречия Российской Империи, Статистический атлас России А.Ф. Маркса, приложение 14, Санкт-Петербург, 1907 год". hisdoc.ru. Roja gihiştinê 7 kanûna paşîn 2023.
19. Кавказский толмач: (переводчик с русскаго на главнѣйшие кавказские языки) : заключающий в себѣ 27 языков: абхазский, аварский, андийский, армянский, грузинский, дарго, джарский, дидойский, ингушский, кабардинский, кубечинский, кумыцкий, лазский, лакский (казикумыцкий), лезгинский (кюринский), мингрельский, ногайский, осетинский (тагаурский), осетинский (дигорский), сванетский, талышинский, татарский-кавказский, тушетский, удинский, хирканский (хюркилинский), черкесский и чеченский (bi rûsî). Tipografija I.N. Skorochodova. 1891.
20. "Н. Я. Марр. Избранные работы. В 5 томах. 1933-1937". apsnyteka.org. Roja gihiştinê 7 kanûna paşîn 2023.
21. ИнфоРост, Н. П. "ГПИБ | Вып. 1 : [Терская область : археологические экскурсии Всев. Миллера]. - 1888". elib.shpl.ru. Roja gihiştinê 7 kanûna paşîn 2023.
22. "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 15 îlon 2006. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 15 îlon 2006. Roja gihiştinê 7 kanûna paşîn 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
23. Dunlop, Chapter 2 "Soviet Genocide", particularly pp. 70–71 ("How many died?")
24. Jaimoukha p.58
25. Jaimoukha p.60