Alman

Alman an jî elman, (bi almanî: Deutsche), komekî etnîkî ya german ne ku bi piranî li dewletên wekî Almanya, Awistirya, Swîsre û Liechtenstein dijîn. Diyasporaya almanan yek ji diyasporayên mezinên li cîhanê ye ku ji sedsala 18an heya îro li hemî parzemînan belav bûnê.^[24] Îro, koma etnîkî ya herî mezin li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê Alman e ku hejmara wan di navbera 42 û 58 mîlyonan de ye^{[25][26][27][28]} lêbelê gelek bi almanî nizanin yan jî xwe bi gelê alman ve girêdayî nabînin.^[29] Wekî din li derveyî Almanyayê, li Danîmarkayê, Swîsre, Awistriya, Liechtenstein, Lûksembûrg, li rojhilatî Belçîkayê û li devera Tîrola Başûr û bakurê Îtalyayê almanîaxiv hene.^[30]

Alman

Deutsche
Gelhe tevahî
Almanya 72,569,978[1]
Herêmên ku lê şêniyên sereke ne
DYA	42,600,000 - 58,000,000[2][3]
Kanada	3,322,405[4]
Brezîl	2,500,000 - 3,000,000[5]
Awistralya	1,026,140[6]
Qazaxistan	900,000[7]
Rûsya	840,000[8]
Arjentîn	500,000[9]
Swîsre	357,000[10]
Keyaniya Yekbûyî	310,000[11]
Mecaristan	250,000[12]
Awistirya	233,000[13]
Îtalya	211,000[14]
Fransa	203,000[15]
Spanya	201,000[16]
Polonya	148,000[17]
Tirkiye	102,592[18]
Meksîk	90,000[19]
Afrîkaya Başûr	75,000[20]
Romanya	36,000[21]
Slovakya	8,537[22]
Ziman
Bi zikmakî: Zimanê almanî, lê gelek di Diyasporê zimanên fermî ya wan axêv bûn.[23]
Baweriya dînî
Bi piranî: Xristiyanî (Protestan an Katolîk)
Têkildarên komên etnîkî
German

Dîrok

Serdema kevnar

Zanyar bi giştî hev qebûl dikin ku mirov dikare behsa gelên almanî piştî sala 500 BZ bike.^[31] Arkeolog bi gelemperî gelên elmanî yên destpêkê bi çanda Jastorf a Serdema hesinî ya Pêş-Roman ve girêdidin, ku li bakurê Almanya û Danîmarkayê ji sedsalên 6an heta 1ê BZ tê dîtin, li dora heman demê ku yekem guheztina konsonanta elmanî tê teorîzekirin ku çêbûye; ev guherîna dengî dibe sedema zimanên almanî yên ku bi awayekî naskirî têne naskirin.^[32]

Serdema navîn

Bilindbûna împeratoriya romanî ya pîroz di serdema navîn de

Etnîsîteya Alman di nav gelên alman ên Ewropaya Rojava û Navendî de, bi taybetî Frank, Frisî, Saksonî, Tûringî, Alemanî û Bawerî derketiye holê.^[33] Destpêka dewletên Alman dikare bi padîşahê Frankish Clovis I ve were şopandin, ku di sedsala 5an de padîşahiya Francia ava kir. Di sedsalên paşerojê de hêza Frankan pir zêde bû.

Serdema nûjen

Danasîna çapkirinê ji hêla dahênerê Alman Johannes Gutenberg ve di avakirina têgihiştinek nû ya bawerî û aqil de bû. Di vê demê de, keşîşê alman Martin Luther ji bo reformên di nav Dêra katolîk de zext kir. Hewldanên Luther di Reformasyona Protestanî de bi dawî bû. Di encamê de veqetîna olî sedema sereke ya Şerê Sî Salî bû, pevçûnek ku Împeratoriya Romayê ya Pîroz perçe kir û bû sedema mirina bi mîlyonan Alman. Mercên Aştiya Westphalia (1648) ku şer bi dawî kir, di nav desthilatdariya navendî ya Qeyserê Romaya Pîroz de kêmbûnek mezin pêk anî.^[34]

Tiştê ku gelek Almanan wekî "rûreşkirina Versailles" dît, kevneşopiyên domdar ên îdeolojiyên otorîter û Antîsemîtîzm û Depresyonê mezin, hemî bûn sedem ku Adolf Hitler û Îdeolojîya Nazî ku bi eslê xwe Awistirya ye, ku piştî hatina ser desthilatdariyê.^[35] Bi awayekî demokratîk di destpêka salên 1930an de, Komara Weimarê hilweşand û dewleta Almanyaya Nazî ava kir. Di lêgerîna wî ya ji bo bindestkirina Ewropayê de, şeş mîlyon Kesên Cihû di Holokost de hatin qetilkirin. Şerê Cîhanî yê Duyem bû sedema wêrankirinek berfireh û mirina bi deh mîlyonan leşker û sivîl, dema ku dewleta Alman hate parçe kirin. Nêzîkî 12 mîlyon Alman neçar bûn birevin an jî ji Ewropaya Rojhilat hatin derxistin. Ziyaneke mezin jî gihandiye nav û nasnameya Alman, ku ji berê gelekî kêmtir neteweperest bû.^[36] Dewletên Almanya yên Almanyaya Rojava û Almanyaya Rojhilat bûn xalên sereke yên Şerê Sar, lê di sala 1990an de ji nû ve hatin yek kirin. Her çend tirs hebû ku Almanyaya yekbûyî dîsa dest bi siyaseta neteweperestiyê bike, welat îro bi gelemperî wekî "aktorek aramker di dil de tê hesibandin. Ewropa" û "pêşvebirê yekbûna demokratîk".

Ziman

 Gotara bingehîn: Zimanê almanî

Zimanê almanî, parekî ji Zimanên rojavayê Germanî ye û îro pîşê rûsî, zimanê ya hêr bilind li Ewropa ye.

Almanî zimanê fermî yê Welatên Almanya, Awistirya, Swîsre, Belçîka, Lûksembûrg û li Liechtensteinê ye. Îro gorî peşbinîyayê ewropî, 95 mîlyon kes bi zikmakî almanî diaxivin.^[37]

Belavbûna Zimanê Almanî li Ewropayê

Zimanê almanî tevlîhev bi zimanên ewropî ya din:

Zimanê Frisî	Inglizî	Skotî	Yolayî	Holendî	Lûxembûrgî	Almanî	Afrikaansî	Inglizî ya berê	Almanî ya bilind a berê	Germanî ya rojavayê a berê	Kurmancî
kaam	comb	kaim	khime / rack	kam m.	kâmp	Kamm m.	kam	camb m.	camb m.	kąbă *kambă m.	*şeh
dei	day	day	dei	dag m.	daag	Tag m.	dag	dæġ m.	tag m.	*dagă m.	*roj/roh
rein	rain	rain	rhyne	regen m.	rengel, raege	Regen m.	reën	reġn m.	regan m.	*regnă m.	*baran
wei	way	wey	wei / wye	weg m.	weeg	Weg m.	weg	weġ m.	weg m.	*wegă m.	*rê/rîya
neil	nail	nail	niel	nagel m.	nieëgel	Nagel m.	nael	næġel m.	nagal m.	*naglă m.	*mîx
tsiis	cheese	cheese	cheese	kaas m.	kieës	Käse m.	kaas	ċēse, ċīese m.	chāsi, kāsi m.	*kāsī m.	*penêr
tsjerke	church	kirk	chourch	kerk f.	kêrk	Kirche f.	kerk	ċiriċe f.	chirihha, *kirihha f.	*kirikā f.	*dêr
sibbe	sibling	sib	sibbe (dated) / meany	sibbe f.	-	Sippe f.	-	sibb f."kinship, peace"	sippa f., Old Saxon: sibbia	sibbju, sibbjā f.	*xwişk û bira
kaai f.	key	key	kei / kie	sleutel m.	slueëtel	Schlüssel m.	sleutel	cǣġ(e), cǣga f."key,	sluzzil m.	*slutilă m., *kēgă f.	*qûfle
ha west	have been	hae(s)/hiv been	ha bin	ben geweest	bin geweis(t)	bin gewesen	was gewees				bûye
twa skiep	two sheep	twa sheep	twye zheep	twee schapen n.	twieë schäöp	zwei Schafe n.	twee skape	twā sċēap n.	zwei scāfa n.	*twai skēpu n.	dû şîvan.
hawwe	have	hae	ha	hebben	hebbe, höbbe	haben	het	habban, hafian	habēn	*habbjană	*hebûn
ús	us	us	ouse	ons	os	uns	ons	ūs	uns	*uns	*em
brea	bread	breid	breed	brood n.	mik, broeëd	Brot n.	brood	brēad n."fragment, bit, morsel, crumb" an ji "bread"	brōt n.	*braudă m.	*nan
hier	hair	hair	haar	haar n.	haor	Haar n.	haar	hēr, hǣr n.	hār n.	*hǣră n.	*por
ear	ear	lug	lug	oor n.	oeër	Ohr n.	oor	ēare n. < pre-English *ǣora	ōra n.	*aura < *auza n.	*gûh
doar	door	door	dher	deur f.	dueër	Tür f.	deur	duru f.	turi f.	*duru f.	*derî
grien	green	green	green	groen	greun	grün	groen	grēne	gruoni	*grōnĭ	*kesk
swiet	sweet	sweet	sweet	zoet	zeut	süß	soet	swēte	s(w)uozi (< *swōti)	*swōtŭ	*şêrîn
troch	through	throu	draugh	door	doeër	durch	deur	þurh	duruh		*bi rêya
wiet	wet	weet	weate	nat	naat	nass	nat	wǣt	naz (< *nat)	*wǣtă / *nată	*şil
each	eye	ee	ei / iee	oog n.	oug	Auge n.	oog	ēage n. < pre-English *ǣoga	ouga n.	*auga n.	*çaw
dream	dream	dream	dreem	droom m.	draum	Traum m.	droom	drēam m."joy, pleasure, ecstasy, music, song"	troum m.	*draumă m.	*xewn
stien	stone	stane	sthoan	steen m.	stein	Stein m.	steen	stān m.	stein m.	*staină m.	*kevir
bed	bed	bed	bed	bed n.	bed	Bett n.	bed	bedd n.	betti n.	*baddjă n.	*cih

Dîn

Alman ji aliyê baweriyê ve nîv katolîk, nîv protestan û 5% jî nifûsa Almanyayê misilmanin.

Mezhebên serdest ên li Almanyayê wekî ku ji hêla Serjimêriya 2011an ve bi karanîna pirsa nasnameyê ve hatî eşkere kirin.
şîn: Protestanî
kesk: Katolîk
Sor: Ateîzm
Rengên tarî piraniyek di navbera 50 û 75% de destnîşan dikin dema ku rengên herî tarî piraniyek mezin ji 75% zêdetir nîşan didin.

Mijarên têkildar

• Almanya
• Zimanê almanî li Awistiriyayê
• Almaniya swîsrî

Çavkanî

1. https://data.worldbank.org/country/DE
2. https://data.census.gov/cedsci/table?t=Ancestry&tid=ACSDT5Y2020.B04006
3. https://books.google.at/books?id=anecAQAAQBAJ&redir_esc=y
4. https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/dt-td/Rp-eng.cfm?LANG=E&APATH=3&DETAIL=0&DIM=0&FL=A&FREE=0&GC=0&GID=0&GK=0&GRP=1&PID=110528&PRID=10&PTYPE=109445&S=0&SHOWALL=0&SUB=0&Temporal=2017&THEME=120&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF=
5. Moser 2011, pp. 171–172. "The Germans live in Central Europe, mostly in Germany... The largest populations outside of these countries are found in the United States (5 million), Brazil (3 million), the former Soviet Union (2 million), Argentina (500,000), Canada (450,000), Spain (170,000), Australia (110,000), the United Kingdom (100,000), and South Africa (75,000). "
6. "Kopîkirina arşîvê". Ji orîjînalê di 21 hezîran 2021 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk)
7. Haarmann 2015, p. 313. "Of the 100 million German speakers worldwide, about three quarters (76 million) live in Germany, where they account for 92 percent of the population. Populations of Germans live elsewhere in Central and Western Europe, with the largest communities in Austria (7.6 million), Switzerland (4.2 million), France (1.2 million), Kazakhstan (900,000), Russia (840,000), Poland (700,000), Italy (280,000), and Hungary (250,000). Some 1.6 million U.S. citizens speak German as their first language, the largest number of German speakers overseas."
8. https://library.ndsu.edu/grhc/research-history/history-germans-russia
9. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/1946/04/the-germans-in-argentina/656794/
10. https://www.iamexpat.de/expat-info/german-expat-news/switzerland-remains-most-popular-destination-german-expats
11. Ellis, Amy (2009). "UK resident population by country of birth". Population Trends. 135 (135): 20–28. doi:10.1057/pt.2009.5. PMID 19391440. S2CID 11882683
12. Ulrich Merten, Forgotten Voices; The Expulsion of the Germans from Eastern Europe after World War II, Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey, 2012, ISBN 978-1-4128-4302-7 Pages 195,196,197,199,200,203
13. https://www.politico.eu/article/angela-merkel-germany-sebastian-kurz-austria-best-frenemies-moria-fire/amp/
14. https://www.nationalww2museum.org/war/articles/hanging-tough-germans-italy
15. https://bd.ambafrance.org/-French-German-Embassy-
16. https://amp.theguardian.com/news/1936/dec/14/mainsection.fromthearchive
17. https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/Przynaleznosc_narodowo-etniczna_w_2011_NSP.pdf
18. https://tr.euronews.com/2022/02/04/turkiye-de-ikamet-eden-yabanc-ulke-vatandaslar-n-n-say-s-ne
19. https://indigenousmexico.org/ethnic-identity/the-germans-in-mexico-1821-1910/
20. https://www.jstor.org/stable/20028964
21. https://www.spiegel.de/politik/ausland/klaus-johannis-erhaelt-spitzenamt-in-regierungspartei-a-885204.html
22. https://www.scitanie.sk/obyvatelia/zakladne-vysledky/struktura-obyvatelstva-podla-narodnosti/SR/SK0/SR
23. https://www.jstor.org/stable/3211163
24. Maxwell, Alexander; Davis, Sacha E. (2016). "Germanness beyond Germany: Collective Identity in German Diaspora Communities". German Studies Review. 39 (1): 1–15. ISSN 0149-7952.
25. "About the USA - History of German-American Relations > 1683-1900 - History and Immigration". usa.usembassy.de. Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.
26. "Famous German-Americans". www.culturaldiplomacy.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.
27. Bureau, US Census. "German-American Day: October 6, 2022". Census.gov. Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.
28. "Chronology : The Germans in America (European Reading Room, Library of Congress)". www.loc.gov. Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.
29. Greenwood, Shannon (9 adar 2020). "Americans and Germans Differ in Their Views of Each Other and the World". Pew Research Center's Global Attitudes Project (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.
30. "The most popular destination for German emigrants in Europe - German Federal Statistical Office". www.destatis.de. Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.
31. The Oxford Companion to Archaeology (bi îngilîziya amerîkî). Oxford University Press. 1996. doi:10.1093/acref/9780195076189.001.0001/acref-9780195076189;jsessionid=d783d38de69b1e98c779118cadf919d5. ISBN 978-0-19-507618-9.
32. Fortson 2011, p. 433: "Baltic territory began to shrink shortly before the dawn of the Christian era due to the Gothic migrations into their southwestern territories [...]."
33. https://www.britannica.com/place/Germany/History#ref58082
34. Green 2000, pp. 172–73: "Jordanes [...] mentions the Slavs (Getica 119) and associates them more closely than the Balts with the center of Gothic power. [...] This location of the early Slavs partly at least in the region covered by the Cernjahov culture, together with their contacts (warlike or not) with the Goths under Ermanric and almost certainly before, explains their openness to Gothic loanword influence. That this may have begun early, before the expansion of the Slavs from their primeval habitat, is implied by the presence of individual loan-words in a wide range of Slavonic languages."
35. Minahan, James (2000). One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups (bi îngilîzî). Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-30984-7.
36. Danver, Steven L. (10 adar 2015). Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-317-46400-6.
37. "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 6 kanûna paşîn 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 6 kanûna paşîn 2016. Roja gihiştinê 31 kanûna paşîn 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)