Эстонияны бойсунмаулугъуну декларациясы

Эстонияны бойсунмаулугъуну декларациясы неда Эстонияны бютеу халкъларына манифест (эст. Manifest Eestimaa rahwastele) — Эстония Республиканы 1918 джылдан бери тамал законуду. Декларация басмаланнган кюн — 24-чю февраль — миллет байрам неда Эстонияны бойсунмаулугъуну кюню деб байрамланады.

Эстонияны бойсунмаулугъуну кюнюню Таллинде биринчи кере байрамлау (Эстония, 24 февраль 1919 джыл)

Эстонияны бойсунмаулугъуну декларациясы

Декларацияны проектин Эстонияны къутхарыу комитети джарашдыргъанды. Аллында бойсунмаулукъну 21-чи февраль 1918 джыл баямлрагъа излегендиле, алай а баямлау эки кюннге кечикгенди, эмда 23-чю февралны ингиринде Пярну шахарда басмаланыб, халкъны аллында окъулгъанды. Экинчи кюн, 24-чю февралда манифест Таллинде да басмаланыб джайылгъанды^[1][2].

Тарих контексти

Граждан къазауатны заманында Эстляндияны джер-джерли кенгеши (орус. Земский совет Эстляндии, эст. Maapäev — «Маапяэв»)^[3] къурагъан Эстонияны къутхарыу комитети 24-чю февраль 1918 джыл Эстонияны бойсунмаулугъун баямлайды.

Декларация

Эстонияны бютеу халкъларына манифест Ёмюрле бла эстон халкъда бойсунмаулукъгъа талпыу джукъланмай тургъанды. Къуллукъну мутхуз кечесине эмда башха халкъланы зулму оноуларына къарамай, Эстониягъа да келликди аллай джарыкъ заман, ол заманда «бютеу чыракъла эки джанларындан джанарыкъдыла» эм «Калевипоэг ата юйюне къайтырыкъды — туудукъларына насыб къурур ючюн», тёлюден тёлюге анда бу таша умут джашагъанды. Энди бу заман келди. Халкъланы бири бирлери бла уллу кюрешлери патчахлыкъ Эресейни чириген джорукъларын тамалына дери ойгъанды. Сармат тюзледе оюлууну хаосу джайылады, эмда алгъыннгы Эресей империяны чеклеринде джашагъан халкъланы кесини тюбюнде басдырыр къоркъуу салады. Кюнбатышдан арымагъан сауутланнган герман аскерле джууукълашадыла, ала орус осуйлукъ мюлкден юлюшлерин алыргъа излейдиле эмда алгъы бурун Балтика джагъадагъы джуртланы бойсундурургъа. Бу магъаналы сагъатда Эстон Маапяэв (ландтаг) къралны эмда халкъны законлу келечиси болуб, миллетлени кеслери кеслерине оноу этерге хакъларына таяна, халкъ оноуну джакълагъан политика партияла эм къуралышла бла бирге Эстонияны мындан ары джазыуу ючюн талай атлам этерге керек болгъанын ауаз бирлик бла къабыл этгенди: ЭСТОНИЯ кесини тарих эмда этнографиялы чеклеринде, бюгюнден башлаб, БОЙСУНМАГЪАН ДЕМОКРАТ РЕСПУБЛИКА баямланады. Эркин Эстон Республиканы чеклерине киредиле: Харьюмаа, Ляэнемаа, Ярвамаа, Вирумаа, Нарва шахар эмда аны тёгерегинде бёлге бла бирге, Тартумаа, Вырумаа, Вильяндимаа эм Пярнумаа Балтий тенгезни айрыманлары — Сааремаа, Хийумаа, Мухумаа бла бирге, эмда башха эстонлула джашагъан айрымканла бла бирге. Латвия эм Эресей бла чеклери тамамы бла, дуния къазауат бошалгъандан сора, халкъ чёб атыуда белгиленникди. Белгилегеннген уездледе баш толтуруучу властха Эстон Маапяэв къурагъан Эстонияны къутхарыу комитетини бетинде халкъны власты боллукъду. Бютеу хоншу къралла эм халкъла бла Эстон Республика толу нейтралитетни политикасын тутаргъа излейди, эмда умут этеди бу нейтралитетге джууабха быллай толу нейтралитетни политикасы боллукъду деб. Эстон аскер джамагъат мизамны сакълар ючюн керек ёлчемге дери азайтыллыкъды. Эресейни сауутлу кючлеринде къуллукъ этген эстонлу аскерчиле юйлерине чакъырыладыла эмда демобилизация этиледиле. Туура, таша эмда пропорциялы сайлаулада къуралгъан Эстонияны Къураучу джыйылыуу джыйылыб, кърал оноуну формасын тамамы бла белгилегинчи, бютеу къураучу эмда законкъураучу власть Эстон Маапяэвде эмда ол къурагъан Кёзюулю правительстводады, ала кеслерини ишлеринде бу принциплени тамалгъа алыргъа керекдиле: 1. Эстон Республиканы бютеу гражданлары, динлерине, миллетлерине эмда политика къарамларына къарамай тенг дараджада республиканы законлары эмда сюдлери бла джакъланадыла. 2. Республиканы территориясында джашагъан бютеу миллет азчылыкълагъа — оруслулагъа, немецлеге, шведлилеге, чууутлулагъа эмда башхалагъа миллет маданият автономия къураргъа хакъ баджарылады. 3. Бютеу граждан хакъла, сёзню, басманы, динни, джыйылыуланы, джамагъатланы эмда бирликлени къуралыууну, къозгъалыуланы бардырыуну эркинликлери, эмда инсанла бла аланы юйлерини тийилмезликлери республиканы бютеу территориясында законла бла баджарылыргъа керекдиле, бу законланы къурауну правительство эрлай башларгъа керекди. 4. Кёзюулю правительствону аллында, гражданланы къоркъуусузлукъларын баджарыр ючюн мычымай сюдю органла къурар нюзюр салынады. Бютеу политика джаны бла тутмакъгъа тюшгенле башларына бошланыргъа керекдиле. 5. Шахар эмда уезд властланы бютеу органларына, аны тышында волость оноу органлагъа тыйылгъан ишлерин башларгъа теджеледи. 6. Джамагъат мизамны сакълар мурат бла къуралгъан, халкъ милицияны ишин да орнуна салыргъа керекди. 7. Кёзюулю правительствону аллында мычымай кенг демократ тамаллада джерни, ишчилени, азыкъ эмда финансла бла баджарыу сорууланы юсюнден законла къураб башларгъа нюзюр салынады. Э с т о н и я ! Сен иги ышанлы келеджекни аллында сюелесе, анда сен эркин эмда бойсунмай кесинги джазыуунгу белгилерге эмда аны оноуун этерге боллукъса! Кесинги юйюнгю ишлеб башла, маданиятлы халкъланы юйдегисине кирир ючюн — анда мизам бла адиллик бийлик этсин! Джуртубузны джашлары бла къызлары! Джуртубузну къурау сыйлы ишде билек билекге сирелигиз! Бу джер ючюн ата-бабаларыбыз тёкген къан бла тер бизни аннга чакъырадыла, келлик тёлюле борч саладыла! Аллах сакъласын сени, эмда джолунгу ачсын бютеу ишлерингде сени, багъалы ата джуртум! Джашасын бойсунмагъан демократ Эстон Республика! Джашасын халкъланы арасында мамырлыкъ! ЭСТОН МААПЯЭВНИ АКЪСАКЪАЛЛАРЫНЫ КЕНГЕШИ 24 февраль 1918 дж.

Тыш джибериуле

• Декларацияны тексти (эст.)(ингил.)(орус.)

Белгиле

1. Arjakas, Küllo. 23. ja 24. veebruar 1918: kuidas iseseisvust kuulutati, Postimees (2008-02-23). Тинтилгенди 16 март 2010. (эст.)
2. Vahtre, Lauri. 89 aastapäeva – sinimustvalgega ja ilma, Postimees (2007-02-23). Тинтилгенди 16 март 2010. (эст.)
3. Miljan, Toivo (2004). Исторический словарь Эстонии. ISBN 9780810849044, http://books.google.com/books?id=XKWRct15XfkC&pg=PA447.