From Wikipedia, the free encyclopedia
Ле Корбюзье́ (фр. Le Corbusier; керти аты бла тукъуму — Шарль-Эдуа́р Жаннере́-Гри (фр. Charles-Edouard Jeanneret-Gris); 6-чы октябрь 1887-чи джыл, Ла-Шо-де-Фон, Швейцария — 27-чи август 1965-чи джыл, Рокебрюн-Кап-Мартен, Франция) — Швейцарияда туугъан француз архитектор архитектура модернизмни и функционализмни тамалын салгъанды, интернационал стилни архитектурасыны келечисиди, суратчы эмда дизайнер.
| Ле Корбузье | |
_Stedelijk_Museum_Sikkensprijzen_916-9288_(cropped).jpg) | |
| Туугъан аты | Шарль-Эдуа́р Жаннере́-Гри (фр. Charles-Edouard Jeanneret-Gris) |
|---|---|
| Чам ат(лар)ы | Ле Корбюзье́ (фр. Le Corbusier |
| Туугъаны | 6-чы октябрь 1887-чи джыл Ла-Шо-де-Фон, Швейцария |
| Ёлгени | 27-чи август 1965-чи джыл (78 джылда) Рокебрюн-Кап-Мартен, Франция |
| Гражданлыгъы | Франция, Швейцария |
| Миллетлиги | швейцарлы |
| Джашагъан джери | Франция |
| Этген иш(лер)и | архитектор |
Ле Корбюзье — XX ёмюрни эм магъаналы архитекторларыны бириди, аны орну Фрэнк Ллойд Райт, Вальтер Гропиус, Мис ван дер Роэ кибик XX ёмюрню адамыны излемлерине кёре архитектураны тюрлендирген реформаторла бла бир тизимдеди.
Башхалагъа ушамагъан мекямлары бла эмда фахмулу публицист болгъаны себебли белгили болгъанды.
Аны проектлери бла ишленнген мекямла кёб тюрлю къраллада барды — в Швейцарияда, Францияда, Германияда, АБШ-да, Аргентинада, Японияда, Эресейде, Индияда, Бразилияда.
Ле Корбюзьени архитектурасыны белгили этген ышанлары — джерни чыгъарылгъан уллу блокла; тюбюнде эркин сирелген колоннала; адам хайырланнган джатлама террасса-юй башла («юй башында бачхала»); бир джанындан бир джаны кёрюннген юй ал бетле («эркин ал бет»); бетондан этилген сюртюлмеген зыбыр юсле; бошлукълу къабатла («эркин план»). Алгъын къуру буну архитектура программасында болгъан ышанла энди бусагъатдагъы къурулушда къуру да хайырланнганлай турады[1].
Ле Корбюзьени чыгъармачылыгъыны дунияда белгили этген аны къарауларыны универсаллыгъыды. Ол архитекторланы эркин шекиллеге (формалагъа) кёзлерин ачханды дерге да боллукъду.
Аны джакълаучуларыны ичинде джазыучу Андре Мальро, политикачы Джавахарлал Неру болгъандыла.
Ле Корбюзье, — керти аты Шарль-Эдуард Жаннере-Гри, — 1887-чи джылны 6-чы октябрында Швейцарияны, француз тилли кантону Невшателни Ла-Шо-де-Фон шахарында, сагъатчыны юйдегисинде туугъанды. 13 джылында туугъан шахарында Чемерликлени школуна киреди, анда ол джасагъан чемерликге (прикладное искусство) окъуйду. Устазы Шарль Леплатенье болады. Бу школгъа киргенинден башлаб, Эдуард Жаннере кесича алтын-кюмюш усталыкъны да юрениб башлайды, сагъатланы башларында эмалля эмда монограммаланы гравировка этеди.
Кесини биринчи архитектура проектини, уста архитекторну болушлугъу бла, Э. Жаннере 18 джылында теджегенди. Ол белгили гравировкачы Луи Фаллеге юй болгъанды («Фаллени юйю» — ингил. villa Fallet), Къурулуш бошалгъандында, алгъан ачхасына Жаннере кесини биринчи билим алыу джолоучулугъуна чыгъады — джолу Италия бла Австрия-Маджаргъа болады. Джыл джарым чакълы бирни Жаннере Венада турады, анда Шо-де-Фонда эки юйню проекти ючюн ишлейди, аны бла бирге веначы сецессионну тинтеди, шахарны белгили суратчылары эмда архитекторлары бла тюбешеди, аланы ичинде ол заманланы бек айтхылы архитектору Хофман Йозеф. Жаннерени джолоучулукъда этген суратларын кёрюб, Хофман кесини мастерскоюнда ишлерге чакъырады, алай а Жаннере унамайды, ол оюм этгеннге кёре сецессион (модерн стиль) ол заманны шартларына келишмейди, эски болгъанды. Джолоучулугъу Парижде бошалады, анда Жаннере эки джылны чертежчу стажёр болуб Перье къарнашланы архитектура бюроларында ишлейди. Ала ол заманланы джангычылары болгъандыла, эмда кёб болмай чыгъарылгъаен темир бетонну пропагандасын бардыргъандыла. 1910-чу джылда джыл джарымны (Людвигом Мис ван Дер Роэ эмда Вальтером Гропиус бирге) Берлинни къатында Нойбабельсберг шахарда, белгили немец архитектура уста Петер Беренсни мастерскоюнда стажёрлукъ этеди.
Кечирек, Жаннере кесини билими ёсдюрюр ючюн, Кюнчыгъышха энтда бир джолоучулукъ этеди (1911) — Австрия-Маджаргъа, Балканлагъа айланыб, архитектураны буруннгу эскермелерин, фольклорну эмда Акъ Тенгиз (Тенгизле арасы) регионну халкъ къулуш усталыгъын тинтеди[2]. Бу джолоучулукъла аны университети боладыла, эмда искусство бла архитектурагъа къарамларыны тамалын саладыла.
Джуртуна къайтхандан сора, Жаннере кеси окъугъан Чемерликлени школунда устаз болуб ишлеб башлайды. 1914-чю джыл кесини биринчи архитектура мастерскоюн ачады. Ла-Шо-де-Фонда талай мекямны проектин этеди, асламысы бла ала адам джашагъан юйле боладыла, аланы ичинда атасы бла анасына ишлеген «Жаннере-Перре вилла» (фр. villa Jeanneret-Perret, 1912). Сагъатчы магнатны сапараши бла ишленнген «Швоб вилла» (неда «Тюрк вилла» — ингил. villa Schwob, 1916—1917), Ле Корбюзьени кеси айтханына кёре, бу проектден сора ол кесин биринчи кере керти архитекторгъа санагъанды.
Бу кёзюуде Жаннере кесини чыгъармачылыкъ биографиясында уллу орун алгъан «Дом-Ино Юй» проектни къурашдырыб, патент алады (ингил. Dom-Ino House, 1914; инженер М. Дюбуа бла бирге). Бу проектде, уллу ёлчемли биримледен къурулуш этиу теджеледи, ол заманлагъа кёре бу джангычы атлам болгъанды. Дом-Ино Юй концепцияны Корбюзье кесини кёб тюрлю мекямында хайырланады.
1917-чи джылны башында Эдуард Жаннере Ла-Шо-де-Фонну да, Швейцарияны да къоюб, Парижде къайтмаздан орналады.
Парижге келгени бла Жаннере, Макс Дюбуаны «Темир бетон джамагъатында» архитектор-консультант болуб ишлейди. Анда ишлеген заманында (апрель 1917 — январь 1919), ол иги кесек проектни этгенди, асламыс техника къурулушла, — Поденсакда (Жиронда) суу басым къала, Тулузада арсенал, Вьен сууда электростанци, Шаллюи бла Гаршизиде къасаб юйле эмда башхала. Бу проектле айры энчиликлери болмагъаны себебли, Ле Корбузье аланы «Чыгъармачылыгъыны толу джыйылууна» къошмайды. Башында айтылгъан джамагъатда ишлеген заманында, Эдуард Жаннере Альфортвиль шахарда къурулуш кереклени чыгъаргъан фабрика ачады, эмда аны директору болады, ол заманда сабий суратлау студияда сурат салыуну дерслерин да бергени белигилиди. Парижде Эд. Жаннере суратчы Амеде Озанфан бла танышады (фр. Amédée Ozenfant), ол аны заманындагъы суратчылыкъ бла танышдырады, артыкъсыз да кубизмге бек эс бёлюнеди. Озанфан Жаннерени Брак Жорж, Пикассо, Грис, Липшиц, а позже — Фернаном Леже кибик белгили суратчыла бла танышдырады. Ол танышыуланы басымына тюшген Жаннере кесида суратчылыкъ бла къызады, ол аны экинчи усталыгъы болады. Озанфан бла бирге «пуристлени кёрмючю» атны джюрютген кёрмючле къургъанлай турады. 1919-чу джыл Жаннере и Озанфан, швейцар бизнесмен Рауль Ла Рошну финанс болушлугъу бла философия-суратлау журнал «Эспри Нуво (Джангы Рух)[fr]» чыгъарыб башлайдыла. Архитектура бёлюмюн анда Эд. Жаннере бардырады, кесини статьяларыны тюбюнде «Ле Корбюзье» псевдоним бла къол салады. «Эспри Нуво» журналда Ле Корбузьени «Бусагъатдагъы архитектураны беш тамал нохталары» басмаланады, ала эм джангы архитектураны джорукъларыны тизими кибик боладыла.
1922-чи джылда Эд. Жаннере Парижде кесини архитектура бюросун ачады; ишге атасыны къарнашындан туугъан Пьер Жаннерени алады, ол аны таймаздан да компаньону болады. 1924-чи джылда ала кеслерини офислерни Севр орам, 35 адресде ачадыла(фр. rue de Sevre, 35). Бу мастерскойда Корбюзьени проектлерини асламысы къуралгъанды.
1920-чы джылада Ле Корбюзье, аны атын белгили этген талай бай вилланы проектлерин да, къурулушун да бардыргъанды; аланы асламысы Париж бла аны тёгерегинде болъгандыла. Бу мекямла модернист стилни джарыкъ юлгюлеридиле; кесини заманына кёре джангы, бир-бирде эсе уа бёгек эстетикасы бла Корбюзьени юсюнден европачы архитектура авангардны джангы алчысы кибик сёлешиннгенди. Аланы ичинде эм магъаналы проектлери — Ла Рош вилла / Жаннере (ингил. Villa La Roche, 1924), Штейн вилла (фр. Villa Stein, 1927), Савой вилла (фр. Villa Savoye, 1929).
«Къачхы салон» кёрмючде 1922-чи джыл Жаннере къарнашла «3 млн. адамгъа модерн шахар[en]» проектни макетин кёргюзгендила, анда келликни шахарына бир тюрлю къаралгъанды. Кечирек бу проект «План Вуазен» болады (фр. Plan Voisin, 1925) — Парижни терен реконструкция планы. Вуазен планнга кёре Парижни джангы офис аралыгъын, 240 гектар эски юйлени чачыб, тазаланнган джерде ишленирге планланнганды. Онсегиз бирча 50 къабатлы офис мекям бир биринден тюрлю-тюрлю узакълыкъда къурулуб, араларында уа узунлугъуна тюрлю-тюрлю къуллукъланы джюрютген структурала къуруллукъ болгъандыла. Бютеу мекямла, ишленник майданны 5% боллукъ болгъандыла, къалгъан 95% эсе магистраллагъа, парклагъа, джаяу джолчукълагъа джораланнгандыю. Бу план ол заманыны француз басмасында уллу сенсация болуб сюзюлгенди
Бу эмда башха проектлеринде — Буэнос-Айресни планы (1930), Антверпенни планы (1932), Рио-де-Жанейрону планы (1936), Алжир шахар ючюн «Обюс план» (фр. Plan Obus, 1931) — Ле Корбюзье тамамда джангы шахар къурулушчу концепцияланы айнытады. Аланы ортакъ нохталары шахарда джашагъанлагъа таблыкъ джаратыу, шахарлада джашил зонала къуруу («джашил шахарны» концепциясы), джолланы кенгертиу, ала бла бирге шахарлада мекямланы мийик этиб джашагъан адамланы тыкълыгъын кёб этеди. Бу проектледе Корбюзье кесин таймаздан да урбанистча кёргюзеди.
1930-чу джылланы башына Ле Корбюзьени аты белгили болады, уллу сапаришле келе башлайдыла. Аланы бири — Париждеги Кутхарыуну Аскерини Юйюдю (1929—1931). 1928-чи джылда Корбюзье Москвадагъы Центросоюзну мекямын ишлерге проектле эришиуге киреди.
Архитектура дуниягъа Корбюзье 1930—1932-чи джыллада ишлеген Париждеги Швейцар павильон болады, ол швейцар студентлени Интернационал студент шахарчыкъда. общежитиелери болгъанды.
1935-чи джыл Ле Корбюзье Бирлешген Штатлагъа лекциялары бла келеди, ол тюрлю-тюрлю шахарлада окъуйду — Нью-Йорк, Йель университет, Бостон , Чикаго, Мэдисон, Филадельфия, Колумбия университет. 1936-чы джыл аллай джолоучулукъну Къыбыла Америкагъа этеди. Рио-де-Жанейро шахарда, лекцияла тышында, Окъуу бла билимни министрлигини мекямыны проектин джаратыуда уллу юлюш этеди (арх. Л. Коста и О. Нимейер). Аны теджегени бла эм башында мияла къабыргъала бла, тыш кюнден сакълагъан жалюзиле салынадыла, ол заманлада биринчи кере аллай сынам болгъанды.
Ле Корбюзье CIAM конгресслени къуруучуларындан бири болгъанды, ол конгресслеге, архитектураны джангыртыу нюзюр бла тюрлю-тюрлю къралладан архитекторла джыйылгъандыла. CIAM биринчи конгресси Ла Сарразда, Швейцария, 1928-чи джыл бардырылгъанды. Корбюзьени шахар къурулушда концепциялары «Афина хартияны» тамалында болгъанды, Афинада баргъан CIAM IV Халкъларасы конгрессиндекъабыл этилгенди (1933). Ле Корбюзьени теориялыкъ къарамлары «Архитектурагъа» (1923), «Шахар къуруш» (1925), «Кюнлю шахар» (1935) эмда башха китабларында басмаланнганды.
Бу джыллада (1922—1940) Корбюзьени Париждеги мастерскоюнда стажрла болуб тюпрлю-тюрлю къралладан джаш архитекторла ишлегендиле. Бир къаууму артдан белгили боладыла, сёз ючюн, Кунио Маэкава (Япония), Дзюндзо Сакакура (Япония), Хосеп Льюис Серт (Испания—АБШ), Андре Вожански (Франция), Альфред Рот (Швейцария—АБШ), Максвелл Фрай (Ингилиз) эмда башхала.
Корбюзье 1922 джыл танышхан Монакодан Ивон Галиге (фр. Yvonne Gallis), 1930-чу джыл юйленеди, ол джыл огъунакъ Францияны гражданлыгъын алады.
1940-чы джылда, герман оккупация себебли, Корбюзьени мастерскою джабылады, кеси да юй бийчеси бла Парижден узакълашыб, Пиреней таулада фермада орналады. 1942-чи джыл Корбюзье Алжирге джолоучу болады, анда ол шахарны джангы проектин теджейди. Ол джыл огъунакъ Парижге къайтады, сапаришле болмагъаны себебли теория бла кюрешеди, сурат салады, китабла джазады. Францияны оккупациядан азатланыуу бла бирге джангыртыу ишле башланадыла, Корбюзье да ары проект этиучу болуб чакъырылалды. Сен-Дьё (1945) бла Ла-Рошель (1946) шахарларыны реконструкция планлары этиледи, бу проектле джашаугъа кирмеселе да шахар къурулушда уллу ыз къоядыла. Бу проектледе биринчи кере Ле Корбюзьени «джашар бирим» термини хайырланады — фр. Unité d'habitation, артдан ол Марсель Блокга тамал болады. Ол заманда бардырылгъан бу эмда башха проектлеринде «Кюнлю шахарны» (фр. «La Ville radieuse») идеясы таймаздан теджелинеди.
Сен-Дьёде фабрикачы Дювалны сапариши бла Ле Корбюзье Клод бла Дювалны мануфактурасыны мекямын ишлейди (1946—1951) — ол фабрика эмда офис мекямлары болгъан тёрт къабатлы блок болады, мекямны ал бетлери бютеуден да мияладан боладыла. Дювалны мануфактурасында Корбюзьени кюн кескичлери хайырланадыла, ала мияла фасадланы кюнден джакълагъандыла. Андан башлаб кюн кескичле, Корбюзьени энчи белгиси халгъа келедиле.
1946-чы джылда Корбюзье башха белгили архитекторла бла бирге (Нимейер, Ричардсон, Маркелиус эмда б.) Нью-Йоркда БМО-ну штаб-квартирин проектин этерге чакъырылгъанды. Анда 1947-чи джылны июнуна дери ишлейди. Бир талай чурум бла проектни тамамына дери къошулалмагъаны себебли Корбюзье авторланы официал тизимлерине кирмейди, алай комплексни планында уллу къошуму болгъанды.
1950-чи джылланы башы Корбюзьени стили тюрлениб джангы кёзюую башланады. Аскетизм бла пурист стилинден кетеди. Энди аны къол ызында пластика шекиллени байлыгъы, фаткуралы юсле бардыла. Ол джыллада къурулгъан мекямла, архитекторну джангыдан белгили болады, айтылгъан проектлерини бири Марселдеги джашар юй Марсель блок (1947—1952) — башха юйледен айры, джашил майданда къурулады, проектде юйню эки къыйырына да лоджиялары бла «дуплекс» (эки къабатлы) фатарлара салынадыла. Алландан Марсель блок экспериментли юй болгъанды, аны баш идеясы коллектив джашау болады. Мекямны ичинде — мийиклигини арасында джамагъат къуллукъланы комплекси салынады: кафетерий, библиотека, почта, азыкъ тюкенле эмда башхала.
Быллай Джараш Биримле кечирек Нант-Резе́ (1955), Бри-ан-Форе (1961), Фирмини (1968) (Франция), Кюнбатыш Берлин (1957) шахарлада ишленедиле. Бу мекямлада Корбюзьени «Кюнлю Шахар» концепциясы джашаугъа киреди.
1950-чи джыл индий штат Пенджабны властлары чакъырыб, Корбюзье джашаууну эм уллу проектин башлайды — штатны джангы ара шахары, Чандигархны проекти. Административ аралыкъ, джашар тийреле эмда алагъа байламлы инфраструктурасы (школла, къонакъ юйле э. б.) бла бирге шахар он джылны ичинде ишленеди (1951—1960, 1960-чы джылланы ахырына дери да ишленнгенди.). Чандигархны проектин этиуде Ле Корбюзье бла бирге Ингилизден, эри бла къатыны Максвелл Фрай бла Джейн Дрю, эмда Пьер Жаннере (Корбюзьени къарнашы) ишлейдиле, — бу юч Баш архитектор, къурулушну тинтиучюлери боладыла. Ала бла бирге М. Н. Шарма башлчылкъ этген индий архитекторланы уллу къаууму ишлейди[3].
Корбюзье кеси проект этген мекямла, шахарны административ аралыгъы Капитолийдедиле. Секретариат, Юстицияны Юйю эмда Ассамблеяны мекямлары аны проектлери болгъандыла. Хар бир мекям энчилиг бла ол заманны архитектурасында орун къойгъанды. Марсель блокда кибик, мекямны тыш къабыргъалары бетон юсню хыртды къойгъан сюртюу болады, бу джангы технологияны аты «béton brut» (Шаблон:Tr-fr). Бу джангы техниканы башха архитекторла да хайырланыб башлайдыла, аны бла архитектурада джангы «брутализм» агъым башланнганды дерге боллукъду.
Чандигарханы къурулушуна джууаблы, джангы бойсунмазлыкъ алгъан Индияны биринчи премьер-министри Джавахарлал Неру болгъанды. Шахар тамалындан тамамына дери джангы болгъаны себебли, бусагъатдагъы Индияны джашаугъа эм таб шахарына саналады. Аны тышында Индияда Корбюзьени проекти бла Ахмадабад шахарда талай мекям ишленеди(1951—1957).
1950-чи—1960-xs джылла — Ле Корбюзье эм белгили архитекторланы бири болады. Сыйы уллу болады, сапаришле кёб боладыла, хар этген проекти тындырылады. Ол заманлада эм баш авангардчы архитектор сыйы берилгенин бегитген талай мекям ишленеди. Аладан эм башла — Роншан капелла (1955, Франция), Парижде студент шахарчыкъда Бразилия павильон, Ля Туретт монастырны комплекси (1957—1960), Токиодагъы Кюнбатыш искусствону музеи (1959). Бу бютеу мекямланы бирлешдирген бир зат болады — ала барыда кесини заманына кёре архитектураны энчиликли, джангычылыкъчы чыгъармаларыдала.
Корбюзье 1965-чи джылны 27-чи августунда, 77-чи джылында ауушханды. Тенгизде джюзе тургъанлай джюреги тохтаб къалгъанды.
Архитектура чыгъармалаен тышында Корбюзье кесинден сора кёб тюрлю пластика искусствону, дизайнны чыгъармаларын къойгъанды — суратла, скульптурала, графика ишле.
2016-чи джылда Францияны теджеую бла Ле Корбюзьени 17 объекти, ЮНЕСКО-ну оноуу бла ЮНЕСКО-ну дуния байлыгъыны тизимине киредиле. (баш статья Ле Корбюзьени архитектура байлыгъы)
Башха саугъаларындан:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
